मीना पौडेल

विख्यात इजिप्सियन अर्थशास्त्री समीर अमिनले भनेझैं २१ औं शताब्दीको श्रम आप्रवासन भूमण्डलीकरणको जालोका रूपमा हाम्रा चुलाचौकासम्म पुगिसकेको छ ।

केही साताअगाडि काठमाडौंमा आप्रवासनसम्बन्धी सञ्जालले वैदेशिक रोजगारी र त्यसमा पनि श्रम आप्रवासनका लागि श्रमिक बाहिर पठाउँदा अपनाउनुपर्ने स्वच्छ भर्ना प्रक्रियाका सम्बन्धमा छलफल आयोजना गरेको थियो ।

प्रसिद्ध महिलावादी/समाजशास्त्री डायान रिचार्डसनका भनाइमा एक्काइसौं शताब्दीको लोकतान्त्रिक समाज भनेको विविधताको स्वीकार्यतासहित समानता र अधिकारका मुद्दालाई सम्बोधन गर्न अघिल्लो शताब्दीमा गठन–पुनर्गठन भएका आन्दोलनलाई एकीकृत रूपमा संस्थागत गर्ने युग हो ।

आप्रवासन र त्यसमा पनि श्रम आप्रवासनको चर्चा घर, छरछिमेक, चोक, चिया पसल र चौतारामा हुने कुराकानीको विषय बनेको धेरै भइसकेको छ । विषयवस्तुको सार्वजनिक चर्चा मात्र होइन, आप्रवासन अहिलेको भूमण्डलीकृत राजनीतिक प्रणालीको अनिवार्य आयाम भएको दशकौं भइसक्यो ।

संयुक्त राष्ट्रसंघको श्रम संगठन महासन्धि १८९ ले परिभाषित गरेअनुसार श्रम सम्झौताअनुसार रोजगारदाताको घरभित्रको काम गर्नका लागि नियुक्त गरिने श्रमिक नै घरेलु श्रमिक हुन् । यस्ता श्रमिकको आवश्यकता छरछिमेक, राष्ट्रिय श्रम बजारदेखि अन्तर्राष्ट्रिय श्रम बजारसम्म रहन्छ ।

हरेक समाजको सामाजिक संगठन, बनोट र चरित्र निर्माणमा लैंगिक पक्षको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । यसरी नै समाजको अभिन्न आयामका रूपमा रहेको आप्रवासनको निर्णय प्रक्रिया, उतारचढाव, त्यसबाट हुने लाभ संस्थागत गर्न र चुनौती सम्बोधन गर्न पनि लैंगिक पक्ष प्रमुख पक्षमा पर्छ । लैंगिक विभेद, यौन र गैरयौनजन्य श्रम शोषण र महिलाका लागि समाजले तय गरेको श्रमका मापदण्डजस्ता श्रमविभेदी विभाजन सबै समाजमा छन् ।

हामीलाई ठाउँ खै, हाम्रो पहिचान खै, हामीलाई न्याय खै ?’ जस्ता सार्वभौमिकता र अस्तित्वसँग गाँसिएका अनेक प्रश्न लिएर केही दिनअघि काठमाडौंमा यौन श्रमिक भेला भएका थिए । बंगलादेश, भारत, नेपाल र श्रीलंकाबाट आएका उनीहरूले मार्च पास मात्र गरेनन्, यौन श्रमसँग सरोकार राख्ने सैद्धान्तिक बहस पनि गरे । आफ्नो श्रमलाई निरापराधीकरण गर्न पैरवी गरे । यो क्षेत्रीय स्तरको भेटका अवसर उनीहरूले विश्व सामाजिक मञ्चमार्फत जुराएका थिए ।

महिला हुनुको सामाजिक–सांस्कृतिक अर्थ के हो, नेपाली समाजमा ? जब म आप्रवासन र त्यसभित्रको पनि जटिल आयाम मानव बेचबिखनका अनेक चरणका कटु अनुभव सँगालेका महिलाहरू र तिनका परिवारका पुरुष सदस्यहरूसँग अनौपचारिक भलाकुसारी र अनुसन्धानका लागि औपचारिक कुराकानीका लागि तयारी गर्न थाल्छु, मलाई यो प्रश्नले जहिल्यै झस्काउँछ ।

रञ्जु (परिवर्तित नाम) ले हिंसक वैवाहिक सम्बन्ध कानुनी रूपमा टुंग्याएर आफ्नो र वृद्ध आमाबुबाको जीविकोपार्जनका लागि विराटनगर, धरान र काठमाडौंका श्रम बजार चहार्दै कैयौं महिना बिताइन् । सानैमा शिक्षा र जीवनोपयोगी अन्य सीपबाट वञ्चित उनी घरेलु काम पाए जीविका चलाउन सकिएला भन्ने ध्याउन्नमा थिइन् । तर आफूले चहारेका नेपाली श्रम बजारले काम लिने ज्याला नदिने गर्दा हैरान उनले अन्त्यमा वैदेशिक रोजगारीमै जाने निर्णय गरिन् ।

संगठित रूपमै श्रम आप्रवासनको पछिल्लो चरण सुरु भएको तीन दशक बढी भए पनि राज्यले औपचारिक रूपमा तथ्यांक राख्न थालेको पछिल्लो राजनीतिक परिवर्तनपछि मात्र हो । र, समय पनि डेढ दशक पुग्यो तर आजसम्म नेपालको श्रम आप्रवासनको समग्र संख्यात्मक चित्र हामीसँग उपलब्ध हुन सकेको छैन ।