हरेक समाजको सामाजिक संगठन, बनोट र चरित्र निर्माणमा लैंगिक पक्षको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । यसरी नै समाजको अभिन्न आयामका रूपमा रहेको आप्रवासनको निर्णय प्रक्रिया, उतारचढाव, त्यसबाट हुने लाभ संस्थागत गर्न र चुनौती सम्बोधन गर्न पनि लैंगिक पक्ष प्रमुख पक्षमा पर्छ । लैंगिक विभेद, यौन र गैरयौनजन्य श्रम शोषण र महिलाका लागि समाजले तय गरेको श्रमका मापदण्डजस्ता श्रमविभेदी विभाजन सबै समाजमा छन् ।
हामीलाई ठाउँ खै, हाम्रो पहिचान खै, हामीलाई न्याय खै ?’ जस्ता सार्वभौमिकता र अस्तित्वसँग गाँसिएका अनेक प्रश्न लिएर केही दिनअघि काठमाडौंमा यौन श्रमिक भेला भएका थिए । बंगलादेश, भारत, नेपाल र श्रीलंकाबाट आएका उनीहरूले मार्च पास मात्र गरेनन्, यौन श्रमसँग सरोकार राख्ने सैद्धान्तिक बहस पनि गरे । आफ्नो श्रमलाई निरापराधीकरण गर्न पैरवी गरे । यो क्षेत्रीय स्तरको भेटका अवसर उनीहरूले विश्व सामाजिक मञ्चमार्फत जुराएका थिए ।
महिला हुनुको सामाजिक–सांस्कृतिक अर्थ के हो, नेपाली समाजमा ? जब म आप्रवासन र त्यसभित्रको पनि जटिल आयाम मानव बेचबिखनका अनेक चरणका कटु अनुभव सँगालेका महिलाहरू र तिनका परिवारका पुरुष सदस्यहरूसँग अनौपचारिक भलाकुसारी र अनुसन्धानका लागि औपचारिक कुराकानीका लागि तयारी गर्न थाल्छु, मलाई यो प्रश्नले जहिल्यै झस्काउँछ ।
रञ्जु (परिवर्तित नाम) ले हिंसक वैवाहिक सम्बन्ध कानुनी रूपमा टुंग्याएर आफ्नो र वृद्ध आमाबुबाको जीविकोपार्जनका लागि विराटनगर, धरान र काठमाडौंका श्रम बजार चहार्दै कैयौं महिना बिताइन् । सानैमा शिक्षा र जीवनोपयोगी अन्य सीपबाट वञ्चित उनी घरेलु काम पाए जीविका चलाउन सकिएला भन्ने ध्याउन्नमा थिइन् । तर आफूले चहारेका नेपाली श्रम बजारले काम लिने ज्याला नदिने गर्दा हैरान उनले अन्त्यमा वैदेशिक रोजगारीमै जाने निर्णय गरिन् ।
संगठित रूपमै श्रम आप्रवासनको पछिल्लो चरण सुरु भएको तीन दशक बढी भए पनि राज्यले औपचारिक रूपमा तथ्यांक राख्न थालेको पछिल्लो राजनीतिक परिवर्तनपछि मात्र हो । र, समय पनि डेढ दशक पुग्यो तर आजसम्म नेपालको श्रम आप्रवासनको समग्र संख्यात्मक चित्र हामीसँग उपलब्ध हुन सकेको छैन ।
कतारमा के काम गर्छौ ?’‘यस्तै सामान लोड–अनलोड गर्ने काम गर्ने भनेको छ, सर !’‘विदेश जानुअघि गाउँमा के गर्थ्यौ नि ?’ ‘साहुको पसलमा सामान बेच्ने काम, सर !’‘ए, पसलको काम छाडी कुल्ली हुन कतार जान ला’को ?’
आप्रवासन, खास गरी श्रम आप्रवासन कुनै पनि समाजको निर्माण प्रक्रियासँगै जोडिएर आउने एउटा आयामका रूपमा रहन्छ भन्ने कुरा विश्वका सबै खाले समाजका इतिहासमा पाइन्छ । र, त्यस प्रक्रियागत आयाममा नेपाली समाज पनि फरक रहने कुरा भएन ।
नेपालका सरकारी र केही गैससले गएको भदौ २० मा मानव बेचबिखनविरुद्धको सत्रौं राष्ट्रिय दिवस मनाए । त्यसो त यस्ता दिवस सिंहदरबारका वार्षिक पात्रोमा महिनैपिच्छे हुने गर्छन्, चाहे ती सान्दर्भिक होऊन् या नहोऊन् ।
समाज विज्ञानका अध्येताहरूका अनुसार, उत्तर आधुनिक युग भनेर बुझिएको र बाँचिएको समय हो आजको, जुन सैद्धान्तिक दृष्टिकोणबाट सामाजिक–सांस्कृतिक भ्रम र धार्मिक मिथकसृजित होइन; अनुसन्धानका विविध आयामले निर्माण गरेका ज्ञान अनि विज्ञानले आविष्कार गरेका प्रविधि र सूचनाले सृजना गरेको वातावरणले मानिसलाई आफ्नो कर्तव्यप्रति गम्भीर र अधिकारप्रति सचेत पारेको छ ।
नीरा (परिवर्तित नाम) डेढ दशकअगाडि चितवनबाट कलेज पढ्न काठमाडौं उक्लिन् र एउटा कलेजमा भर्ना पनि भइन् । र उतै चितवनतिरका चिनेका मानिसले खोलेको एउटा गर्ल्स होस्टलमा बस्न थालिन् । नीराले मलाई भनेअनुसार, उनी औसत विद्यार्थी थिइन् र शिक्षा संकायमा भर्ना भइन् किनकि बुबाकै पेसा अँगाल्ने रहर थियो उनी र उनकी आमाको ।
