‘न्याय’ लोकतन्त्रको आधारभूत पूर्वसर्त हो । अनि ‘न्यायालय’ त्यही शब्दलाई विधि–विज्ञानले व्याख्या गर्ने मात्र नभई अभ्यास र प्रचलनसमेत गराउने थलो । ‘न्याय’ अन्यायको विपरीतार्थी शब्द पनि हो भन्ने सत्यलाई आत्मसात् गर्ने हो भने न्याय र न्यायालयको अर्थलाई कालो कोटधारी पेसा र ती पेसाकर्मीको कार्यस्थलमा मात्रै सीमित गर्नु सही हुँदैन ।
पूर्वप्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको सत्ता–उन्माद र शृंखलाबद्ध महत्त्वाकांक्षाकी अविकल सहयोगी राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीबारे यति बेला जनमानसले खरो प्रतिक्रिया गरिरहेको छ ।
माया विक, कविता विष्ट (कैलाली), निर्मला पन्त (कञ्चनपुर), सम्झना कामी (बझाङ), भागरथी भट्ट (बैतडी) । बलात्कारपछि मारिएका यी हतभागी पात्रहरू तीन वर्षयता एक्लो सुदूरपश्चिमको मात्रै तथ्यांकका नाम हुन् । यसमा थपिने अर्की पात्र केही दिनअघि कैलालीमा आफ्नै बुबाबाट बलात्कारपछि मारिएकी १० वर्षीया बालिका पनि हुन् जसको नाम सार्वजनिक भएको छैन (हुनु जरुरी पनि छैन) । उसो त उनका बलात्कारी र हत्यारा बाबुकै नाम पनि सार्वजनिक गरिएको छैन ।
बलात्कारलाई कानुनी भाषामा जबर्जस्ती करणी भनिन्छ । यसको सामान्य अर्थ मन्जुरीबेगरको यौनसम्बन्ध भन्ने हुन्छ । विगतका कानुनले जबर्जस्ती करणी भनेर कुनै पुरुषले महिला वा बालिकासँग बलपूर्वक गर्ने यौनसंसर्ग भन्ने मात्र बुझाउँथे तर आज प्रचलित कानुनले करणीसम्बन्धी कसुरमा पुरुष/बालक/अन्यलिङ्गी र पशु करणीसमेतलाई समेटेको छ । यद्यपि यो व्यवस्थामा समेत केही उल्लेख्य अपूर्णता छन्, यसले कानुनको लैंगिक संवेदनशीलता र विवेकलाई पहिलेभन्दा फराकिलो भने बनाएको छ । प्रस्तुत लेखमा पुरुषले महिलालाई गर्ने जबर्जस्ती करणीका आयाम र तिनका परिणामहरूमा केन्द्रित भएर छलफल गरिनेछ ।
सबभन्दा पहिले स्पष्ट गरूँ, परिवर्तन र न्यायको संघर्षमा राज्यसत्ताविरुद्ध लड्न जनतासँग विद्रोहको अधिकार सधैं सुरक्षित हुनुपर्छ । प्रतिरोध हरेक युग र समाजको नैसर्गिक अधिकार हो । यसलाई हिंसा र बल प्रयोगले दबाउन खोजियो भने र त्यसको जवाफमा जनताले निर्विकल्प उपायका रूपमा हतियार उठाए भने त्यसलाई हिंसा भन्नु अन्याय हुन्छ । ‘हिंसाको एकाधिकार राज्यसंयन्त्रसँग मात्रै हुन्छ र आम जनता जस्तोसुकै अवस्थामा पनि अहिंसावादी र शान्तिप्रिय भएर चुपचाप बस्नुपर्छ’ भन्ने तर्कसँग सहमत हुन सकिन्न । यो तर्कले इतिहासदेखि चलिआएको शोषणचक्रकै भाष्यलाई बल दिन्छ, त्यसैलाई नवीकरण गर्दै स्थापित गरिरहन्छ । त्यस अर्थमा यो पंक्तिकार जनयुद्ध (२०५२–६२) लगायत हतियारसहित/रहित जनताका सबै लडाइँप्रति हृदयले सम्मान गर्छ ।
रुकुमको चौरजहारीमा उच्चजातीय अहंकार साधेर नवराज विकसहित छ जनाको नृशंस हत्या गरिएको त्यो ‘खुनी दिन’ ले एक वर्ष पार गरेको छ । यो दिन नेपाली समाजभित्र रहेको जातव्यवस्थाजन्य मनोग्रन्थिका जराहरू कतिसम्म आपराधिक र बर्बर छन् भन्ने स्मरण गर्ने दिन मात्रै होइन, जातव्यवस्थाविरुद्ध ऐक्यबद्ध प्रतिकारको संकल्प दोहोर्याउने दिनसमेत हो ।
यो प्रसंग यतिखेर सामाजिक सञ्जालमा कतिपय ‘धर्मान्ध’ मानिसहरूको निसानामा परेको एउटा कार्टुन चित्र र त्यसले बोक्ने अर्थसँग जोडिएको छ । गएको शुक्रबार प्रकाशित कलाकार रविन सायमीको उक्त चित्रले दिने सरल अर्थ हो— प्रधानमन्त्री आफ्नो कुर्सी र यो सरकार–रक्षार्थ टसमस नभई धर्मपथ र भक्तिमार्गमा लीन छन् ! जनतामा फैलिएको यत्रो कोरोना हाहाकारबीच पनि उनको ध्यान कुर्सीबाहेक र कुर्सीभन्दा पर छँदै छैन ।
प्रस्तुत लेखोट यसै स्तम्भको अघिल्लो लेख ‘यौन हिंसाको प्रतिवादमा’ प्रकाशित भएपछि आएका केही सार्वजनिक टिप्पणी र व्यक्तिगत स्तरमा विभिन्न माध्यमबाट पंक्तिकारलाई प्राप्त प्रतिक्रियापछि तिनको यथोचित प्रत्युत्तरको प्रयास हो ।
सन् २०१८ मा दक्षिण अमेरिकी देश चिलीको सरकारले राजधानी स्यान्टियागोस्थित हवाई अड्डाको नाम फेर्ने निर्णय गर्यो । प्रस्तावित नाम अस्वीकार गर्दै त्यहाँका मानवअधिकारकर्मी र नारीवादी समूहहरूले ठूलो आपत्तिसहित विरोध प्रदर्शन गरे ।
गत शनिबार यही दैनिकमा बृहत् नागरिक आन्दोलनका एक कर्ता प्राध्यापक कृष्ण खनालको लेख प्रकाशित भएको थियो, ‘कहाँ अड्कियो हलो ?’ शीर्षकमा । गएकै शनिबार बृहत् नागरिक आन्दोलनले आह्वान गरेको बहसका अनेक प्रश्नमध्ये महत्त्वपूर्ण प्रश्न थियो, ‘कहाँ अड्किएको छ, राजनीतिको हलो ?’ यति बेला जसरी ‘हलो’ विम्ब विमर्शको विषय बनिरहेको छ, यो अकारण छैन । त्यसैले पनि यसबारे जरुरी छलफल गर्नुपर्छ भन्ने लागेको छ ।
