आजभोलि दक्षिण एसियालीहरूका मुखैमा इन्डो–प्यासिफिक झुन्डिएको छ । के हो यो ? कहाँबाट आयो यो ? कसले यस क्षेत्रमा भित्र्यायो ? किन यसको यति धेरै प्रचार र प्रसार ? के कारण यसलाई विकासदेखि राजनीति, सामरिक विषयदेखि बाटोघाटो, जलमार्ग, व्यापार आदिसँग सबैले जोडिहाल्छन् ?
स्वतन्त्र भारतको इतिहासमा एउटा महत्त्वपूर्ण एवं ऐतिहासिक अध्याय जी–२० राष्ट्रहरूको शिखर सम्मेलन (८–१० सेप्टेम्बर २०२३) ले थप्ने भएको छ । भारतको अध्यक्षतामा रहेको ‘ग्रुप अफ २०’ शिखर सम्मेलनका निम्ति राजधानी दिल्लीमा भव्य तयारी गरिँदै छ ।
दार्जिलिङको चिया बगानमा अचम्मकै कुरा भयो । १६ दशकसम्म बराजु–खनाति सबैले रगत–पसिना–आँसु बहाएपछि अब जमिनको हक–पर्चा–पट्टा चाहियो भन्दा पश्चिम बंगाल सरकारले चिया खेतीमा जमिनहीनलाई ५ डेसिमल (२,१७५ वर्गफुट) जमिन दिने घोषणा गर्यो ।
युद्धले इतिहास बोक्छ अनि इतिहासले सबैलाई लोभ्याउँछ । इतिहास कोट्याउँदै जाँदा घटना–सम्झनाले विक्षिप्त पार्छ । जिज्ञासाले अझै जरा गाड्छ र फेरि कहाँ, किन, कसरी भएछ भन्ने चासो र चाखले कुतकुत्याउँदो रहेछ । र नै घटना घटेकै स्थानमा धेरै पुग्दा रहेछन् पर्यटनका नाममा, ज्ञान–बुद्धिको खोजमा अनि फेरि सन्तुष्टिको पोको बोकी फर्किआउँदा रहेछन् ।
केवल लगभग आठ लाख जनसंख्या भएको भोटाङको मोठ क्षेत्रफल भने ३८,११७ वर्ग किलोमिटर छ । हरेक वर्गकिलोमिटरमा केवल २१ जना बस्छन् । हरेक भोटाङेको बर्सेनि आय (घरेलु मोठ उत्पादनको आधारमा) अमेरिकी डलर ३,२६६ पुगेको छ, जो भारतको २,२८८, नेपालको १,३३६, पाकिस्तानको १,५९६ र बंगलादेशको २,६८८ भन्दा धेरै माथि छ ।
लगभग नौ वर्षअघि, अगस्ट २०१४ मा भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको नेपाल भ्रमणमा प्रधानमन्त्री सुशील कोइरालासँगको भेटवार्तापछि ३५ वटा अनुच्छेद भएको लामो संयुक्त प्रेस विज्ञप्ति जारी गरिएको थियो ।
उमेर निकै ढल्क्यो, देखेका–भोगेका–खपेका–सुनेका घटना र कुराहरू अन्तस्करणमा छचल्किरहन्छन्, पोखाउन मन पर्छ । भित्रैबाट भिजें, बाहिरैबाट सुमसुम्याएँ, टुप्पैबाट नियालें, फेदैबाट भोगें, भीरैबाट चढें; यसर्थ अनेकन् घटना–अनुभव लेख्नै मन पर्छ । ‘कान्तिपुर’ दैनिकमा गत केही सप्ताहदेखि ‘नक्कली भुटानी शरणार्थी प्रकरण’ शीर्षकमा छापिएका घतैलाग्दा–लाजैमर्दा राष्ट्र र राष्ट्रको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध नै हल्लाउने समाचार–विश्लेषण आदि पढ्दा लेख्नैपर्ने भयो आफैंले देखेका भोटाङे शरणार्थीहरूका व्यथा ।
सिक्किममा एउटा राष्ट्रिय विश्वविद्यालय स्थापना गर्ने क्रममा हामीले धेरै गैरपारम्परिक पाठ्यक्रम एवं नयाँ शिक्षण प्रणालीहरू अपनायौं । किनकि हामीलाई एउटा थप विश्वविद्यालय बनाउनु थिएन ।
भारतको छिमेकी राष्ट्रहरूसँगको सिमाना क्षेत्र रोचक, विचित्रको एवं अद्वितीय नै छ । सायद विश्वमा नै यस्ता विभिन्नताले परिपूर्ण सिमाना क्षेत्रहरू छैनन् । यसैले भारतलाई सिमाना व्यवस्थापनको एउटा प्रयोगशाला नै मानिन्छ ।
बर्मा (म्यानमार) भ्रमणको पन्ध्रौं दिनमा यहाँ केकसो भइरहेको छ भन्नेबारे लेख्नैपर्ने भयो । भारतीय अध्ययन टोलीको नेतृत्व गर्दै बर्माका विभिन्न क्षेत्र घुम्दै हिँड्दा अनेकन् दृश्य र घटनाक्रम अघि आए । बाहिरबाट हेर्दा र सुन्दाको अनि भित्रै पसेर अनुभव गरेको बर्मामा धेरै फरक पायौं ।
