स्वरको सवारी

इलाहाबाद संगीत सम्मेलन – विसं १९८६ मा ‘ठुमरीकी रानी’ को पदवी पाएपछि मेलवादेवीले आफ्नो गायिकीलाई आफैं नजरान्दाज गर्ने मौका पाइन् र रचना तथा संगीत गर्दै स्वर भरिन्– सवारी मेरो रेलैमा ।

सानु र सानु लैलै कुसुमे रुमाल बरिलै

ज्यान तिमीले पायौ कि, सवारी मेरो रेलैमा !

यो एउटी नेपाली गायिकाको रचना, संगीत र स्वरको गीत मात्रै होइन, आजसम्मको इतिहासमा नेपाली संगीतमा शासकहरूबाट क्षमतावान् कलाकारलाई कसरी शोषण गरिन्थ्यो र देशनिकालासम्म गराउन बाध्य पारिन्थ्यो भन्ने एउटा उदाहरण पनि हो ।

झन् पर जान्छु लैलै झन् माया लाग्छ बरिलै

मोहनी लायौ कि, सवारी मेरो रेलैमा

त्योभन्दा पहिले नसुनिएको नेपाली लोकलयमा आधारित शास्त्रीय–संगीत मिस्रित यस गीतमा शब्दको उत्कृष्टता त छँदै छ, संगीतको विशिटता अझ उच्च छ । लोकलयमा गीत बहँदै गर्दा बीचबीचमा आउने उनको शास्त्रीय गायनको तराना र मूर्छनाले गीतलाई अद्वितीय बनाइदिएको छ । संगीतका बुझक्कीहरू भन्छन्, ‘मेलवादेवी जत्तिको गायिकी र साधना लिएर आजसम्म पनि अर्की मेलवाको नेपाली संगीतमा जन्म हुन सकेको छैन ।’

^{गीतः सवारी मेरो रेलैमा स्वरलिपिः राजु सिंह/स्वर,शब्द,संगीतः मेलवादेवी}

‘सवारी मेरो रेलैमा’ नेपाली संगीत संसारकै एक उत्कृष्ट गीत हो । खेम्टा (६/८) तालमा बनाइएको यस गीतको आलाप भने त्रिताल (४/४) मा छ । मन्द्रदेखि तार सप्तकसम्मको रेन्जमा कम्पोज गरिएको यस गीतमा मेलवादेवीको आवाजमा ‘टेनर क्लेफ’ टोन छ । यस्तो टोनमा संगीतका १२ नोट र अन्य कलालाई सहजै प्रस्तुत गर्ने गुण हुन्छ । यस गीतबारे संगीतकार राजु सिंह भन्छन्, ‘मेलवादेवीको गायिकीमा यति शुद्धता छ कि मन्द्र सप्तकको तीव्र ‘म’ लाई पनि सावधानीपूर्वक शुद्ध स्वरमा गाइएको छ । शास्त्रीय गीतहरू प्रायः हार्मोनियमको कालो पर्दालाई आधार मानेर बनाइन्छ । यो गीत पनि त्यस्तै छ । बी फ्ल्याट माइनर स्केलमा कम्पोज गरिएको गीतमा हार्मोनी भने सी साफ मेजर नोटमा छ । पाश्चात्य गीतमा यस्तो कम्पोजिसन गाउन निकै कठिन हुन्छ । सेमी नोटहरू पनि निकै चल्ने हुनाले वाद्यवादकहरूलाई बजाउन पनि निकै कठिन हुन्छ । मेरो विचारमा मेलवादेवी यो भारत वर्षकै एक उत्कृष्ट गायिका हुन् र यो एउटा उत्कृष्ट गीत हो ।’

चन्द्रशमशेरको दरबारबाट बाहिरिँदा मनको बाघ र वनको बाघ, दुवैको सामना गर्दै कैयौं दिन लगाएर रेलको बाटो हुँदै उनी कोलकाता पुगेकी थिइन् । दुई पुत्र वियोगको व्यथालाई मुटुभित्र थुनेर गरिएको त्यो यात्रा चानचुने थिएन । देशबाट, देशको जंगलबाट एउटी कोइलीलाई धपाइँदै थियो– शासन, सत्ता र वैयक्तिक सम्बन्धहरूको आरोप लगाएर । दरबारमा कलाको सोख पूर्ति गर्न देशीभन्दा विदेशी कलाकारलाई निम्त्याउने राणा खलक स्तब्ध भएको थियो, उनको बहिर्गमनबाट । सुत्केरी भएकै महिना दिनपछि दुई चिचिला छोरीहरूलाई च्यापेर एउटी साहस र स्वरकी बघिनीको नेपाल बहिर्गमनले तत्कालीन समयमा खास अर्थ नराखे पनि अहिले भने मानक अर्थ राख्छ ।

नेपाली संगीतको सवा सय वर्ष र नारी गायन–रेकर्डिङको एक सय वर्ष पुग्नै लाग्दा नेपाली नारी गायिकीलाई खोतल्नैपर्ने हुन्छ । लोकगीत माटोको गीत हो । खोलाले गाउने भाका टिप्नलाई स्वरमा खास कसी लगाइराख्नु पर्दैन । हावाको सुस्याइ र चराको चिरिबिरीमा पनि लोकगीतले डाँडापाखा घन्काउन सकिन्छ । फेरि लोकगीत गाउन सकिन्छ भन्नुको तात्पर्य सजिलो छ भन्न खोजिएको होइन ।

जब कुनै गीतलाई, लयलाई शास्त्रीय नियममा बाँधेर बजागाजाका साथमा गाइन्छ, त्यहाँ पक्कै पनि सुर, ताल, लय, गति र यतिका नियमहरू लागू भइहाल्छन् ।

मेलवादेवीको स्वर जति सुरमा थियो, जीवन भने उत्तिकै बेसुर बन्यो । विसं १९५९ मा ओखलढुंगाको रुम्जाटार, चण्डीगाउँमा जन्मिएकी उनी आफ्नी आमा सप्तदेवी गुरुङको साथ लागेर ७ वर्षको उमेरमा चन्द्रशमशेरको दरबार पसेकी थिइन् । ‘लाहुर नगएको छोरो र दरबार नपसेकी छोरीको के काम’ भन्ने आहान प्रख्यात भएका बखत सप्तदेवीले छोरीलाई दरबारकी एक दलिन बनाउन सकिन्छ कि भन्ने सोचले डोकोमा बोकेर राणा दरबार भित्र्याएकी थिइन् । त्यति बेला सप्तदेवी दरबारमा काम गर्ने गुरुङ समुदायकी एक सुन्दर महिला थिइन् । जन्मजात कलामा दख्खल भएको गुरुङ खलककी मेलवादेवीमा पनि गायनको अद्भुत कला देखिएपछि महाराज चन्द्रशमशेरले ‘यी नानी त मित्रसेनभन्दा पनि तिखी रैछिन्, यिनलाई तिनीभन्दा ठूली गायिका बनाउनुपर्छ’ भन्दै दुई जोर छिटको धोती, चोलो र दुई दिनमा एक मोहोर बकस दिए । र, दुई वर्षका निम्ति सिंहदरबारको उत्तरपट्टिको सुसारे गृहमा आमाका साथमा बस्न थालिन् मेलवादेवी । त्यसपछि चन्द्रशमशेरकै निर्देशनमा उनले दरबारकै संगीतका उस्ताद ढुण्डे खाँ, गणपत, खेमचन्द्र, माधवप्रसाद र बालाप्रसाद शर्मासँग कलिलो उमेरदेखि नै आफ्नो स्वर तिखार्ने मौका पाएकी थिइन् ।

१२ वर्षको उमेरबाट आफ्नो बालस्वरलाई दरबारको बैठकीमा दर्ज गराएर मेलवाले गायिकीमा तिनै उस्तादहरूको बाटो पछ्याइन्, जसले उनलाई अनवरत ७ वर्ष शास्त्रीय संगीत सिकाएका थिए । नेपाली भाषाका विरलै गीत भए पनि शास्त्रीय संगीतको रागमा आधारित गीतहरू महाराजहरूका बैठक र खोपीहरूमा बज्थे, सुनिन्थे । मेलवादेवी पनि राणा दरबारकी मूल गायिकामा दरिइन् ।

छोडी जाऊ, तोडी जाऊ, मायालाई फोडी

दुःख गर्नु, सुख गर्नु तिम्रै निम्ति गोरी

मिर्मिरे झ्यालैमा

आऊ न बसौं पियारी मिर्मिरे झ्यालैमा ।

रंग तिम्रो, ढंग तिम्रो देख्ता आफैं बसेँ

ज्यानै जावोस्, मानै जावोस्, लान कम्मर कसेँ

मिर्मिरे झ्यालैमा

आऊ न बसौं पियारी मिर्मिरे झ्यालैमा ।

सुकेको आवाजप्रति महाराजको मोह

स्वर, सुर र सुन्दरताले पूर्ण मेलवादेवीबाट चन्द्रशमशेर निकै प्रभावित थिए । चन्द्रशमशेरको हिमचिम मेलवादेवीसँग बढेपछि उनकी कान्छी रानी बालकुमारीदेवीमा रिसको पारो निकै चढ्यो र उनकै इसारामा मेलवादेवीलाई पानमा सिन्दूर राखेर खुवाइयो । त्यसपछि उनको स्वर भास्सियो । मेलवादेवीको धोद्रो स्वर मन नपरेपछि चन्द्रशमशेरले तुरुन्तै कोलकाताबाट सेन गुप्ता नाम गरेका बंगाली डाक्टर बोलाएर जाँच गराए । नाम चलेका नेपाली वैद्यले पनि हेरे । उनीहरू सबैले मेलवादेवीको स्वरको उपचार नेपाल मात्रै होइन, भारतमा पनि सम्भव नहुने बताएपछि चन्द्रशमशेरले बेलायतबाट घाँटी रोग विशेषज्ञ बोलाए । करिब दुई महिनाको उपचारपछि मेलवादेवीको स्वरमा केही सुधार त आयो, तर पहिलेको जस्तो सुमधुर हुन सकेन । मन्द्र र मध्य सप्तकसम्म खुल्ने स्वर तार सप्तकमा पुगेपछि सुकेर आवाज नै नआउने भयो । कसैको केही चीज मन पर्छ र गुनिलो लाग्छ भने जे पनि मन पर्न थाल्छ भनेझैं चन्द्रशमशेरले पनि मेलवादेवीको स्वरको तारिफ गर्न छाडेनन् । उनको सुकेको स्वरको तारिफमा चन्द्रशमशेर भन्ने गर्थे रे, ‘गा न गा, मलाई तेरो यही सुकेको आवाज नै मन पर्छ ।’

चन्द्रशमशेरकालीन समयमा मेलवादेवीलाई खासगरी कुनै पुरुषले प्रत्यक्ष सम्पर्क गर्नु, प्रेम गर्नु र स्नेह देखाउनु भनेको बाघसँग कुस्ती खेल्नुसरह नै थियो । त्यस्तो अवस्थामा पनि चन्द्रशमशेरका छोरा बबरशमशेर र केशरशमशेरको मेलवादेवीप्रतिको आसक्ति निकै थियो ।

मेलवादेवीकी छोरी विमला दीक्षितले भारतबाट प्रकाशित पत्रिका ‘संगीत सरिता’ मा आमालाई सम्झँदै भनेकी थिइन्, ‘मेरी आमाको स्वरमा महाराज चन्द्रशमशेरका साइँला छोरा केशरशमशेर पनि भुतुक्कै हुन्थे । एक दिन टन्टलापुर घाम लागेको बेला केशरशमशेरले आमालाई भने– अब यस्तो बेलामा गीत गाएर तिमी पानी पार्न सक्छ्यौ ? त्यसबेला आमाको प्रत्युत्तर थियो– पानी कति मात्रामा पर्छ, म त्यो भन्न सक्तिनँ, तर आकाशमा बादल आउँछ र पानी पर्छ, म यति भन्न सक्छु । अनि केशरशमशेरले ‘लौ तिमीले भनेको कुरा पुग्यो भने म तिमीलाई पाँच हजार रुपियाँ दिन्छु’ भनी आमासँग बाजी थापे । आमाले डेढ घण्टा गीत गाएपछि आकाशमा क्रमशः बादल लाग्यो र पानी पर्न थाल्यो । अनि केशरशमशेरले स्याबास भन्दै आमालाई पाँच हजार रुपियाँ बक्सिस दिए ।’

‘संगीत सरिता’ को अर्को लेखमा विमलाले आफ्नी आमालाई चन्द्रशमशेरकी प्रिय गायिकाका रूपमा चित्रित गरेकी छन् । चन्द्रशमशेर सिकारका बेला पनि मेलवादेवीलाई सँगै लिएर जान्थे । उनले गीत गाउन थालेपछि विशेषगरी मृगहरू उनको वरिपरि आउँथे । चन्द्रशमशेर मेलवादेवीको वरिपरि आएका मृगलाई सिकार नगर्न सहयोगीहरूलाई आदेश दिन्थे । यसरी पनि चन्द्रशमशेर मेलवादेवीको कला र गलालाई सम्मान गर्ने गर्थे ।

भगतकृष्ण र मेलवा खटपट

दरबारका तबलावादक भगतकृष्ण मानन्धर पनि मेलवादेवीको कला, रूप, यौवन र धनसम्पत्तिप्रति त्यति नै आसक्त थिए । दरबारभित्रको खटपटबीच चन्द्रशमशेरले मेलवादेवीलाई काठमाडौंको विजयेश्वरीमा एउटा घर किनिदिए । २६ वर्षको उमेरमा १९ वर्ष राणादरबारमा संगीतको सेवा गरेर चन्द्रशमशेरकी रानीबराबरको सम्मान लिई उनी दरबारबाट निस्किन् । मेलवादेवी हाँसी–हाँसी तामदानमा चढेर सिंहदरबारबाट बाहिरिएको त्यो दृश्य सिंहदरबारको दोस्रो तलाको उत्तर कुनाको बुर्जाबाट महाराज चन्द्रशमशेरले बडो निरीह भएर निर्निमेष हेर्नुको विकल्प रहेन ।

साहित्यकार मदनमणि दीक्षितको एक लेखानुसार चन्द्रशमशेरले विसं १९८५ को वसन्त पञ्चमीको दुई दिनअघि दरबारमा फर्मान जारी गरे, ‘पाँच वर्षभन्दा बढी काम गरिसकेका इच्छुक नानी र सुसारेहरू वसन्त पञ्चमीको दिन सिंहदरबार छाडेर जान सक्छन् ।’ अन्ततः मेलवादेवी दरबारबाट बाहिरिने भइन् । मेलवादेवीको बहिर्गमनको खबरले आह्लादित बनेका चन्द्रशमशेरले दुःखका आँसु एक्लै बगाउनुको विकल्प रहेन । आफूले बक्सिसमा पाएका गरगहनामध्ये धेरै आफ्ना सुसारेलाई बाँडिदिएको पनि चन्द्र महाराजले चाल पाएनन् ।

दुईवटा विवाह गरेर ४ सन्तान जन्माइसकेका तबलावादक भगतकृष्ण मानन्धर मेलवादेवीको पछि लागे । प्रेमको नाटक गर्दै मेलवादेवीको दरबारिया संगतबाट फाइदा उठाउने हेतुले मानन्धरले मेलवादेवीलाई दक्षिणकालीको मन्दिरमा लगेर सिन्दूरपोते लगाइदिए । त्यसपछि भगतकृष्ण मानन्धरको तबला चन्द्र–दरबारमा बज्न छाड्यो । उनी दरबारमा निषेधित भए ।

मेलवादेवीसँग वैवाहिक जीवन गाँसेको कसुरमा त्यस बेला भगतकृष्ण पनि आफ्नो जातीय समाजबाट बहिष्कृत भए । सोही विषयमा भगतकृष्ण र मेलवादेवीको पारिवारिक खटपट सुरु भयो अनि विवाह गरेको केही वर्षमा मेलवादेवीको दाम्पत्य जीवन भताभुंग भयो । उनले आफ्नो घर सस्तैमा बेचिन् र शुक्रराज शास्त्रीको सल्लाहमा कोलकाता जाने निर्णय गरिन् ।

शास्त्री–मेलवा मेल

धेरैले मेलवादेवी र शुक्रराज शास्त्रीबीच प्रेम सम्बन्ध पनि थियो भनेर अड्कल काट्ने गर्छन् । तर, वास्तविकता निकै फरक थियो । त्यतिबेला शास्त्री र उनका समकालिक जहानियाँ राणा शासनको जरा उखेल्न लागिपरेका थिए । राणा दरबारभित्रको सूचना थाहा पाउने एउटा गोप्य माध्यमको रूपमा शुक्रराज शास्त्रीले मेलवादेवीलाई प्रयोग गरे । चन्द्र महाराजकी प्रिय पात्र मेलवादेवीले शास्त्रीलाई थाहा पाएजति सूचना दिने गरेकी थिइन् । त्यसै बेला शुक्रराज शास्त्रीले आफ्नो नाटक ‘स्वर्गको दरबार’ मा मेलवादेवीलाई गीत गाउने अवसर दिए, ‘न घरलाई घर कहिन्छ, नारी नै दरबार हो । एक मात्रै धर्म साधन, नारी घरको द्वार हो ।’

त्यस गीतमा प्रयोग भएका नारी सशक्तीकरणका शब्दहरू राणाहरूलाई बिझाउने खालका थिए । ‘नारी घरकी देवी हो’, ‘राज्य लक्ष्मी हो’, ‘माणिक मोती हो र राज्यमन्त्री हो’, ‘जोबिना स्वर्ग राज हुन असम्भव छ’ भन्ने शब्द र भाव यस गीतमा छन् ।

शुक्रराजसँगको क्रान्तिकारी मेलपछि चन्द्रशमशेर औंसीको बादल बने र मेलवादेवीप्रति कठोर निर्णय गरे । दरबार छाडेर जाने आदेशलाई मेलवादेवीले सहजै स्वीकार गरिन् ।

शुक्रराज शास्त्रीकै सल्लाहबमोजिम मेलवादेवी भारतको कोलकाता जाने निर्णयमा पुगिन् । यस सन्दर्भमा उनको दरबारिया गायिकी जीवनको पनि सम्बन्ध थियो । राणा दरबारमा गाना–बजानाका लागि आउने उस्तादहरू पनि मेलवादेवी–स्वरको पारखी मात्रै होइन, ठूला फ्यान नै थिए । उनीजस्ती गायिका भारतमा समेत नभएको भनेर उनीहरू चर्चा गर्थे र भारतमा गई संगीतमा अघि बढ्न प्रेरणा दिन्थे ।

सुलभादेवी र प्रवास जीवन

हप्तौंको यात्रापछि उनी कोलकाता पुगिन् । दरबारबाट निस्कँदाको रुपियाँ–पैसा, गरगहना र घर बेचेको सम्पत्ति उनीसँग थियो । संगीत मोह र त्यसलाई अझै कसी लगाउने उनको प्रतिबद्धतामा कमी आएको थिएन । पुत्र वियोगमा विक्षिप्त बनेकी उनी संगीतका सभा–समारोहमा झन् झुम्न थालिन् । कहिले इलाहाबाद संगीत सम्मेलनमा पुग्थिन् त कहिले रामगढ संगीत सम्मेलनमा । आफ्नो गलाको कौशल देखाएको ठाउँबाट उनी सुनका तक्मा पनि प्राप्त गर्थिन् । सोही क्रममा विसं १९८६ को इलाहाबाद संगीत सम्मेलनले उनलाई ‘ठुमरीकी रानी’ को दर्जा दियो । उमेरले चालीस कटेपछि मेलवादेवीको जीवनमा विविध उतारचढावहरू देखा परे । गायिकी कम हुँदै गयो । आर्थिक अवस्था खस्कँदै गयो । दुई छोरीको शिक्षादीक्षा र पालनपोषणका लागि उनी कोलकाताकै मारवाडी बालिका विद्यालयमा संगीतकी गुरुमा बनिन् । त्यही स्कुलमा छोरीहरू पनि भर्ना गरिन् । आफ्नै निवासमा संगीतको कक्षा पनि सञ्चालन गरिन् । आफ्ना शिष्यहरूलाई हिन्दी र बंगाली भाषाका गीत गवाएर अनि शास्त्रीय रागहरू सिकाएर उनले जीवन गुजारा मात्रै गरिनन्, त्यही पेसाको निरन्तरतासँगै कालान्तरमा दुई छोरीहरूको विवाहसमेत गरिदिइन् ।

तर, दुःखको कुरा के छ भने यी सबै कार्य मेलवादेवीले होइन, आफ्नो फेरिएको नाम ‘सुलभादेवी’ ले गरेकी थिइन् ।

स्वर, सुर र संगीतको मेल

मेलवादेवीमा सामाजिक, सांस्कृतिक र साहित्यिक उच्च चेतना राणाकुलले भरिदियो । कविता र गीति चेतनामा थप चेत र कला शुक्रराज शास्त्री र उनका साथीहरूको संगतबाट थपियो । शास्त्रीय संगीतको घरानाले गायिकीमा मात्रै होइन, शब्द छनोटमा पनि उनमा गुणात्मकता थपिदियो । जन्मिँदै संस्कृतिले सम्पन्न गुरुङ परिवारमा जन्मिएकी उनमा रुम्जाटारको पानी पिएको लय र गला स्वाभाविक थियो । शास्त्रीय संगीतको अभ्यासले सो गायिकीलाई लोक–संगीत मिश्रित शास्त्रीय संगीत बनाइदियो । फलतः उनका आफ्नै रचना रहेका गीतमा शाब्दिक गहनता, लयात्मकता, उच्चारणमा उचित ध्वनि र संगीतमा परिपक्वता पाइन्छ । तत्कालीन अवस्थामा भारतको कोलकातामा गीत रेकर्ड गर्न धेरै नेपाली गायक–संगीतकार पुग्ने गर्थे । त्यसमा संगीत प्रवीण नरराज ढकाल, मास्टर रत्नदास प्रकाश, गोपाल श्रेष्ठ आदि थिए । नरराज ढकालले त केही समय मेलवादेवीसँग संगीतसमेत सिकेका थिए । रत्नदास प्रकाश र गोपाल श्रेष्ठहरूलाई त्यहाँको स्टुडियो र रेकर्डिङबारे उनले जानकारी गराएकी थिइन् ।

संस्कृति अन्वेषक सुवी शाहका अनुसार, १९९०–९१ मा भारतको कोलकातास्थित ‘हिज मास्टर्स भ्वाइस’ (एचएमभी) मा ‘सवारी मेरो रेलैमा’ र अन्य ७ गीतको डिस्क रेकर्ड गराइन् मेलवादेवीले । गीत लेख्ने, संगीत भर्ने र आफैं गाउने अनि ७२ आरपीएम डिस्कमा रेकर्ड भएका गीत ग्रामोफोनमा बज्ने पहिलो नेपाली गायिका उनै बनिन् ।

‘सवारी मेरो रेलैमा’ बाहेक उनका गीत थिए– ‘आऊ न बसौं पियारी मिर्मिरे झ्यालैमा’, ‘हाई मेरो परदेशी प्रितम छाडेर जानुभो’, ‘माया मारी निष्ठुरीले छानी छानी रस लिएर’, ‘भूकम्पको त्रास’ (नेपाल भाषा), ‘थापा है थली’, ‘श्री ३ महाराज सुन प्रभु’, ‘न घरलाई घर कहिन्छ’ ।

हरियो भन्नु तुलसी पत्र, पहेंलो सुरती

परन्तुसम्म नहुने भए के गर्नु पिरती ।

हाय मेरो प्रदेशी प्रितम छाडेर जानुभो ।

संगीतका जिज्ञासुहरू भन्छन्, उनी आफैंले सिर्जना गरी लय भरेको यो गीत चन्द्रशमशेरलाई दरबारको कोठीमा सुनाउने गर्थिन् । चन्द्रशमशेरमा उनीप्रतिको अनुराग कलाको परखले भुतुक्कै हुने मेलवादेवीको स्वभाव र बहुमुखी प्रतिभामाथि थियो ।

स्वरको बैठान

दुई छोरीहरू शान्तिरानी र विमलाको विवाहपश्चात् मेलवादेवी फेरि एक्लै भइन् । उनले कोलकातास्थित नर्थ स्टेटको डेरामा बुढ्यौली काट्नुपर्ने भयो । सानै उमेरमा गुमाएका दुई छोराहरू ओम र मोहनको मातृ–स्मृति, राणा दरबारमा बिताएको सौखिन जीवनको विस्मृति, जीवनको सबैभन्दा ठूलो गहना आफ्नो आवाज दरबारमा गुमाएको पीडा लगायतका कुराले मेलवादेवी बिथोलिइरहिन् । जीवन एउटै कोठामा साँघुरियो । २०१२ साल मंसिरमा ५३ वर्षको उमेरमा खाना पकाउने स्टोभ पड्केर उनी खरानीमा परिणत भइन् । भारतमै बिहेबारी गरेका दुई छोरीहरूले पनि यो घटना थाहा पाएनन् । उनका धर्मपुत्र रामचन्द्र गुप्ताले लास बुझे । कोलकातास्थित हुगली नदीको कालीघाट किनारमा उनको अन्त्येष्टि गरियो । धरतीको धुनमा कालजयी गीत गाउने महान् गायिकाको निधन केवल वायुले चाल पायो ।

हुलाक टिकटमा कि मनमा ?

नेपाली नारीजातिकी महान् गायिका मेलवादेवीको सम्मानमा सरकारले हुलाक टिकट पनि प्रकाशित गरेको छ । नेपाल फिलाटेलिक सोसाइटीका अनुसार, केन्द्रीय गोश्वारा हुलाक कार्यालयले व्यक्तिगत सिरिजअन्तर्गत सन् २०१२ को जुन–जुलाईमा मेलवादेवीको तस्बिरसहित जन्म र मृत्यु सालसमेत उल्लेख गरेर पाँच रुपैयाँ दरका हुलाक टिकट प्रकाशित गरेको छ ।

अब एआईले गीत गाउँछ, लेख्छ, संगीत भर्छ भन्ने भाष्य संसारभर छरिइरहेका बेला सरकारी कामकाजमा पनि कम मात्रामा प्रयोग हुने हुलाक टिकटमा मेलवादेवीको तस्बिर हुनु त्यस्तो ठूलो सम्मान पक्कै होइन ।

जन्मिनासाथै भाइरल हुने सौभाग्य पाएर आएका अहिलेका पुस्ताका कति गायक–गायिका, संगीतका साधकले मेलवादेवीलाई चिन्छन्, उनको कला र गलालाई चिन्छन् ? उनको गायिकीलाई साक्षी राखेर अहिले कति गायिकाहरू मेलवादेवीको संगीतपथमा छन् ?

सय वर्ष पुग्नै लागेको छ, मेलवादेवीले गीत रेकर्ड गरेको नेपाली नारी इतिहासको । उनको स्वर र संगीतको कदर गर्न आजका नारी–कोकिलहरूले आफ्नो स्वर सुरमा सुसज्जित गराउन संगीतका सात सुरहरूमा लगाइरहून् ।