अभि सुवेदी

नेपाली राजनीति र साहित्यमा सबैभन्दा धेरै एकैसाथ नाम लिइने व्यक्ति विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला उर्फ बीपी कोइराला (१९७१-२०३९) को साहित्य सिर्जना र उनको जीवन दर्शन जस्ता विषयलाई सँगै राखेर एउटा छोटो संकथनमा प्रस्तुत गर्न खोज्नु एउटा चुनौतीपूर्ण कर्म हो ।

नेपालमा पुस्ता परिवर्तनको बहस हुन थालेको छ । बहस राजनीतिक दलबाट अनौठो किसिमले निस्किँदै छ । दलहरूले पुस्तान्तरको बहस गर्नु अत्यन्तै आवश्यक छ, तर त्यसको प्रयोग कसरी गरिन्छ ? त्यो हेर्नुपर्छ ।

नेपालमा किताब मोहका विरोधाभासका कथा छन् । यहाँ किताबको कथा अत्यन्त चाखलाग्दो छ । जुन देशमा साक्षरता शतप्रतिशत छैन र जहाँ खासै किताब नपढ्ने राजनेताहरूको वर्चस्व छ, जहाँ सूचना र ज्ञानको वैश्विक आँधीका तरङ्गतले खासै छुँदैनन् त्यहाँ किताबको कथा बलियो छ । एकतन्त्री राणा शासक र तिनका राजगुरुहरूका घरमा सबैभन्दा ठूला पुस्तकालय बनिए । प्रजातान्त्रिक नेपालमा पुस्तकालय र बिक्रेताका हविगतको कुरा गरेरै साध्य छैन । तर, यहाँ पुस्तक बेच्ने र किन्नेका जोडदार कथा छन् ।

एकाध साता पहिले काठमाडौं विश्वविद्यालयका नेपाली विभागका अध्यक्ष डा. रामचन्द्र पौडेलको अप्रत्याशित फोन आयो । तिनले मलाई समको संस्मरण कार्यक्रममा वक्ताका रूपमा निम्त्याए । मलाई किञ्चित् आश्चर्य र खुसी लाग्यो । नाट्य विधामाथि समालोचना लेख्ने र आफैं नाटक लेख्ने व्यक्तिलाई उनले सम्झेको स्वाभाविक लाग्यो ।

अंग्रेजी भाषाको ज्ञान राजनीतिसँग जोडिन्छ, शक्तिसँग जोडिन्छ, अभिजात वर्गसँग जोडिन्छ । नेपालमा पनि त्यही लागू हुन्छ भन्ने सिद्धान्त उच्चारण गरिनसक्दै विनिर्माण भइसक्छ । थाहा पाऊँछु, त्यो विनिर्माण मबाटै सुर हुन्छ । तल यसको प्रसङ्ग आउँछ ।

नेपालमा हिरोको कल्पना कसरी गरिन्छ भन्ने साधारण प्रश्नमाथि मैले खासै गम्भीर विचार गरिएको भेटेको छैन । हिरो विषयलाई हेर्ने दृष्टिका दुईवटा पाटा छन् । एउटा पाटो ऐतिहासिक छ भने अर्को पाटो हाम्रै समय चेतनाले रञ्जित । यो लेखमा यस विषयको छलफल गर्ने ठाउँ नभएकाले केही आवश्यक प्रसंग मात्रै जोडिएका छन् ।

केही समयदेखि मलाई ‘सांग्रिला’ शब्द र यसको व्याख्या गर्ने संयोग परिरहेको छ । अमेरिकामा अध्ययन गरेर उतैका विश्वविद्यालयमा पढाउने मेरा पूर्व विद्यार्थीहरूले एउटा किताब प्रकाशित गरे । ‘नेपाल ए सांग्रिला ?’ (२०२२) शीर्षकमा उनीहरूका निम्ति मण्डला बुकले त्यो किताब प्रकाशित गरेको छ ।

नेता प्रदीप गिरिको निधनको समाचार आएपछिका तरङ्गले धेरैलाई प्रभावित पार्‍यो । गिरिको अध्ययनशीलतामाथि जुन किसिमले स्वत:स्फूर्त विचार लेखिए, मलाई त्यो तरङ्गले प्रभावित पारेको हो । गिरिमाथि लेखिएका लेख र तिनका शीर्षक हेर्दा एउटा चाखलाग्दो विषय र छलफल नेपाली राजनीतिक चिन्तनमा उठेको देखिन्छ । उनी नेपाली कांग्रेसका नेता भएकाले मलाई यहाँ बीपी कोइरालाको अध्ययनको कलेवर जोड्न मन लाग्यो ।

यो लेखमा नेपालमा अहिले विरोधाभासका चक्रवात उठ्दै र बस्दै गर्ने गति तीव्र बन्दै गएको विषय उठाइएको छ । त्यसमा नकारात्मक दृष्टिको चक्रवात दिनदिनै सबैभन्दा बलियो बन्दै गएको छ भन्ने छलफल भएको छ । केही मूल प्रश्न उठाएर तिनका उत्तर के छन् भनी हामी हेर्न सक्छौं । प्रश्न छन्, के नेपालमा अब नकारात्मक विषय मात्रै बाँकी छन् ? हाम्रो नियति अब नकारात्मक दृष्टिबोधले मात्रै बनाउने भयो त ? हामीसँग सकारात्मक विषय अब छैनन् त ? छन् भने ती के–के हुन् र ती केमा खोज्ने ? यी प्रश्नले उठाउने दृष्टिबोधबारे केही चिन्तन गर्ने बेला आएको छ ।

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा शासक र तिनका शक्ति संघर्ष, तिक्डम, हैकम, जित, पराजय अनि आन्दोलनका कथा पढ्न पाइन्छ । यो सबैतिरका इतिहासको चरित्र हो । तर, नेपालमा भवन निर्माण अथवा आर्किटेक्चर र शक्ति अनि शासनको विषयमा खासै केही लेखिँदैन । त्यो एउटा निकै ठूलो कुरा छुटेको हो भनेर मान्नुपर्छ । हुन त यो विषय सूक्ष्म छ अनि सोझै भन्न नसकिने किसिमको छ । त्यसैले नलेखिएको हो । नेपालमा खासगरी काठमाडौं उपत्यकामा ठूला दरबारजस्ता भवन बनाउने मनोग्रन्थि र शासनको सम्बन्ध छ । राणा शासनबाट यस विषयमा पस्न सकिन्छ । छलफलपछि काठमाडौंका मेयरलाई छोटो पत्र लेखिएको छ ।