अंग्रेजी भाषाको ज्ञान राजनीतिसँग जोडिन्छ, शक्तिसँग जोडिन्छ, अभिजात वर्गसँग जोडिन्छ । नेपालमा पनि त्यही लागू हुन्छ भन्ने सिद्धान्त उच्चारण गरिनसक्दै विनिर्माण भइसक्छ । थाहा पाऊँछु, त्यो विनिर्माण मबाटै सुर हुन्छ । तल यसको प्रसङ्ग आउँछ ।
नेपालमा हिरोको कल्पना कसरी गरिन्छ भन्ने साधारण प्रश्नमाथि मैले खासै गम्भीर विचार गरिएको भेटेको छैन । हिरो विषयलाई हेर्ने दृष्टिका दुईवटा पाटा छन् । एउटा पाटो ऐतिहासिक छ भने अर्को पाटो हाम्रै समय चेतनाले रञ्जित । यो लेखमा यस विषयको छलफल गर्ने ठाउँ नभएकाले केही आवश्यक प्रसंग मात्रै जोडिएका छन् ।
केही समयदेखि मलाई ‘सांग्रिला’ शब्द र यसको व्याख्या गर्ने संयोग परिरहेको छ । अमेरिकामा अध्ययन गरेर उतैका विश्वविद्यालयमा पढाउने मेरा पूर्व विद्यार्थीहरूले एउटा किताब प्रकाशित गरे । ‘नेपाल ए सांग्रिला ?’ (२०२२) शीर्षकमा उनीहरूका निम्ति मण्डला बुकले त्यो किताब प्रकाशित गरेको छ ।
नेता प्रदीप गिरिको निधनको समाचार आएपछिका तरङ्गले धेरैलाई प्रभावित पार्यो । गिरिको अध्ययनशीलतामाथि जुन किसिमले स्वत:स्फूर्त विचार लेखिए, मलाई त्यो तरङ्गले प्रभावित पारेको हो । गिरिमाथि लेखिएका लेख र तिनका शीर्षक हेर्दा एउटा चाखलाग्दो विषय र छलफल नेपाली राजनीतिक चिन्तनमा उठेको देखिन्छ । उनी नेपाली कांग्रेसका नेता भएकाले मलाई यहाँ बीपी कोइरालाको अध्ययनको कलेवर जोड्न मन लाग्यो ।
यो लेखमा नेपालमा अहिले विरोधाभासका चक्रवात उठ्दै र बस्दै गर्ने गति तीव्र बन्दै गएको विषय उठाइएको छ । त्यसमा नकारात्मक दृष्टिको चक्रवात दिनदिनै सबैभन्दा बलियो बन्दै गएको छ भन्ने छलफल भएको छ । केही मूल प्रश्न उठाएर तिनका उत्तर के छन् भनी हामी हेर्न सक्छौं । प्रश्न छन्, के नेपालमा अब नकारात्मक विषय मात्रै बाँकी छन् ? हाम्रो नियति अब नकारात्मक दृष्टिबोधले मात्रै बनाउने भयो त ? हामीसँग सकारात्मक विषय अब छैनन् त ? छन् भने ती के–के हुन् र ती केमा खोज्ने ? यी प्रश्नले उठाउने दृष्टिबोधबारे केही चिन्तन गर्ने बेला आएको छ ।
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा शासक र तिनका शक्ति संघर्ष, तिक्डम, हैकम, जित, पराजय अनि आन्दोलनका कथा पढ्न पाइन्छ । यो सबैतिरका इतिहासको चरित्र हो । तर, नेपालमा भवन निर्माण अथवा आर्किटेक्चर र शक्ति अनि शासनको विषयमा खासै केही लेखिँदैन । त्यो एउटा निकै ठूलो कुरा छुटेको हो भनेर मान्नुपर्छ । हुन त यो विषय सूक्ष्म छ अनि सोझै भन्न नसकिने किसिमको छ । त्यसैले नलेखिएको हो । नेपालमा खासगरी काठमाडौं उपत्यकामा ठूला दरबारजस्ता भवन बनाउने मनोग्रन्थि र शासनको सम्बन्ध छ । राणा शासनबाट यस विषयमा पस्न सकिन्छ । छलफलपछि काठमाडौंका मेयरलाई छोटो पत्र लेखिएको छ ।
मतदाता, पाठक र कलाका दर्शक कसैका निजी तजबिजका मानिस हुँदैनन । तर, विडम्बना के छ भने मतदातालाई राजनीतिक दल, पाठकलाई लेखक अनि दर्शकलाई कलासाधकले आफ्ना पेवा ठान्ने परम्परा छ । यो लगभग सबैतिर प्रयोग भइआएको देखिएको छ ।
अहिलेको चुनावमा केही स्वतन्त्र उम्मेदवारको पक्षमा आएको लहर भाषा र अभिव्यक्तिको क्रान्ति हो । यो राजनीतिसँग त यसै पनि जोडिएको छ, तर राजनीतिको कुन चरित्रको प्रतिक्रियास्वरूप यो लहर जन्मियो भन्ने कुरा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हो । म यो लहरलाई चेतनशील भाषिक प्रयोगको रूपमा हेर्छु । यस लेखमा त्यही विषयको छलफलसम्म उठाएको छु ।
कवि विप्लव ढकाल बिहानै एउटा मोटो किताब लिएर मेरो आँगनमा आइपुगे । तिनले हातमा बोकेको बृहत् ग्रन्थको रहस्य नखुलिन्जेल मैले अनेकौं कल्पना गरें । ‘भोजपुरको वाङ्मय’ भन्ने शीर्षक देखें । अनि सोचें, त्यो बृहत् ग्रन्थ एक जिल्ला परिचय होला । पछि थाहा भयो ८०६ पृष्ठको त्यो बृहत् ग्रन्थ विप्लवको दशकौं लामो एकल अध्ययन र अनुसन्धानको परिणाम रहेछ ।
अहिलेको जगतमा मृत्युको विषयमा केही लेख्नु लगभग असम्भव र विसंगत विषय हुन सक्छ भन्ने जान्दाजान्दै पनि यो मृत्यु–निबन्ध लेख्ने संजोग परेको छ । तर, मृत्युको यो विडम्बनाको कालमा यसमाथि लेख्नुपर्ने कारणमध्ये सबैभन्दा प्रमुख हो मानिसको जीवनमा मृत्यु होइन, मृत्यु जित्ने उसको काल्पनिकी र सिर्जनाको सामर्थ्य बलियो र अविजेय छ भनेर केही कुरा राख्नु ।
