नेपाल भ्रमण वर्ष २०२०, यसको तयारी र उद्घोषणले केही कुरा खोलिदिएको छ । कलाकारहरूसँग नजिक भएको र कला समीक्षा लेखिबस्ने व्यक्ति भएकोले पर्यटक भित्र्याउन कलाको प्रयोगको सन्दर्भले म यहाँ तानिएको हुँ ।
देशहरूका इतिहासका गति नाप्ने आ–आफ्नै तरिका हुन्छन् । हाम्रा आफ्नै छन् । सबैलाई छुने तरिकाहरूबारे निस्किएका सिद्धान्तहरू पनि छन् । एउटा विषय लिऊँ । कार्ल मार्क्सको सिद्धान्त के हो भन्ने कुरा मान्न कमिनिष्ट हुँ भनेर फुलेल हुँदै धन कमाउने धन्दामा लागिबस्नु पथभ्रान्त हुनु हो ।
शिर ठाडो राख्नु मानिसको सबैभन्दा ठूलो कर्म हो, अनि उसको पहिचान हो । मानव जातिको इतिहास त्यत्ति एउटा सानो अभ्यासमा अडेको देखियो । हामी नाट्यमञ्चका मानिस, एउटा निर्देशकको सबै कामको सार त्यत्ति अभिनयमा देख्छौं । शिर ठाडो गरेर आँधी चलाउन सक्ने पात्रले पनि कहीं विपरीत नियति भोग्छ । तर नाटकमा मानिसको शिर उठाउनु सबै अभिनयको आत्मा हो ।
नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको हलमा २०७६ पुस १ गतेदेखि तीन दिनसम्म चलेको अमेरिकी नाटककार हवार्ड जिनको ‘मार्क्स इन सोहो’ नाटकको नेपाली रूपान्तरण ‘मार्क्स फर्किए’को प्रस्तुति हेर्न म अन्तिम दिन गएँ । मैले त्यहाँ जे देखेँं, सुनेँ, अनि सानातिना छलफल गरेंँ, त्यसले निकै तरङ्गित भएँ ।
नेपाली लोकवार्ता तथा संस्कृति समाजको आयोजनामा सातौं अन्तर्राष्ट्रिय लोकवार्ता कङ्ग्रेस २७(२९ मङ्सिर २०७६ मा काठमाडौं चलिरहेको सन्दर्भले एकाध कुराको फेरि बोध भएको छ । फर्केर हेर्दा २०५१ सालमा हामीले खोलेको यो समाज चलेर आइराखेको नै लोक ‘न्यारेटिभ’ भइसकेछ ।
मैले नेपालमा खासगरी नेपाल उपत्यकामा निकै बूढाहरूको संगत गरेंँ । ‘बूढा मरे भाखा सरे’ भन्ने पुरानो नेपाली उखानबाट इतिहासभित्र पस्न सकिने हुनाले त्यही प्रयोग गरेको हुँ । म किन बूढाहरूको नजिक पुग्थेँ, त्यसका आफ्नै कारणहरू रहेछन् । इतिहासभित्र लुकेका केही समानान्तर मानवीय चेतनाले खिचिएको हुँ । नेपालमा छ्यालीस र त्रिसठ्ठी सालका राजनीतिक परिवर्तन भएदेखि मलाई यो प्रश्नले खेद्न थालेको हो । ती सबै इतिहाससँग सम्बन्ध राख्छन् ।
नेपाल अहिले भूमिचेतना, सीमा र त्यस बाहिर पुगेर गरिने बन्दव्यापार र विश्व सम्बन्धको युगमा उमङ्ग लिएर पसेको छ । यो एउटा महत्त्वपूर्ण समय हो, नेपाली इतिहासमा । तर दुई ठूला छिमेकी देशहरू भारत र चीनसँगको सम्बन्धका प्राचीनदेखि वर्तमानसम्मका सम्बन्धलाई युग अनुसार परिभाषित गरिरहनुपर्ने अवस्था भने नेपाल राष्ट्रको स्वाभाविक तर युगान्तर चरित्र भएको छ । अहिले नेपालमा नजिकको सम्बन्ध भएको भारतसँगका केही सीमा विषयलाई लिएर तरङ्ग उठेका छन्, जसको समाधान कूटनीतिबाट मात्र सम्भव छ र यसले अहिलेसम्म दुई देशबीच छलफल नगरिएका र थाती रहेका विषयहरूमाथि काम गर्ने अवसर ल्याएको छ भन्नेमा सबैको एकमत देखिएको छ ।
हामीले साहित्यको बाटो गरेर चेतनाका अनेकौं युग हिँडेछौँ । एकतन्त्री शासन होस् कि लोकतान्त्रिक साहित्यको बाटोबाट चेतनाका कालखण्डहरू बनाएछौँ । यसरी नेपाल र बाहिर हाम्रा रचना नै हामीले बुझ्ने र बुझाउने युगका बहस भएछन् । हामीले रोजेको माध्यम साहित्य र कला राजनीतिजनिन ऐतिहासिक प्रणालीको समानान्तर शक्ति हो ।
गान्धी जयन्ती मनाउँदा हरेक वर्ष उनका विचार र उनको जीवन विषयका कुरा दोहोरिन्छन् । त्यही सादगी जिन्दगी, त्यही शान्त तर प्रतिरोधमा आगो ओकल्नेको जीवन कथा अनि भारत मुक्त भएलगत्तै सन् १९४८ को ३० जनवरीका दिन नाथुराम गोड्सेले उनको हत्या गरेका कुराहरूका पुनरावृत्ति हुने गरेका हुन्, भारत र अरूतिर ।
