हृषिकेश शाह (१९८२–२०५९) को आज मलाई सम्झना भएको कारण अहिलेको राजनीतिमा कमिनिस्ट पात्रहरूमा देखिएको उथलपुथल हो, किनकि इतिहासकार, प्राज्ञिक अनि राजनीतिक चिन्तक शाह नेपाली कमिनिस्ट राजनीतिलाई सिद्धान्तभन्दा नेताका चरित्र र स्वभावबाट हेर्थे । म उनलाई शाहजी भनेर सम्बोधन गर्थें । उनीसँग मेरो लगभग दुई दशकको सम्बन्धलाई फर्केर हेर्दा देखेका कुरा यस्ता छन् । शाहजी कमिनिस्टहरूका सिद्धान्तभन्दा तिनका पत्यारिला व्यक्तित्व छन् कि छैनन् भनेर हेर्थे भन्ने कुरा पछि थाहा हुँदै गयो ।
यो लेखको शीर्षकमा प्रयोग भएका तीनैवटा शब्द नेपाली होइनन् । यिनका प्रयोग यसरी भए– प्रधानमन्त्री खड्गप्रसाद ओलीको सिफारिसमा ५ पौस २०७७ मा राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले पहिलो गणतान्त्रिक संसद् भङ्ग गरेपछि उठेका चक्रवातका धूलोले आँखा मिचेर बसेको अवस्थामा त्यसलाई व्यक्त गर्न उपयुक्त भाषिका खोजिरहेको थिएँ ।
कलाकार चन्द्रमान मास्केलाई सम्झिने बलियो सन्दर्भ परेकाले यो लेख लेख्न लागेको छु । भर्खरै ‘सिर्जना’ कला पत्रिकाको निम्ति कलाकार नवीन्द्रमान राजभण्डारीको प्रस्तावमा ‘इन्टर्फेस अफ नेपाली आर्ट एन्ड लिटरेचर’ शीर्षकमा एउटा लेख लेखेर बुझाएको सन्दर्भ छ । त्यसमा मैले एउटा कुरा भेटेको लागेको छ । कलकत्तामा उन्नाईसौं शताब्दीका अन्तिम वर्षदेखि बीसौं शताब्दीका सुरुका दशकसम्म कलाकार ईबी हाभेल र अवनीन्द्रनाथ ठाकुरको नेतृत्वमा कलामा पूर्वीयवादी आन्दोलन र शिक्षा चलेको थियो ।
नेपाली महिलाको राजनीति अहिले के भयो भन्ने प्रश्न साधारणजस्तो प्रतीत भए पनि लाग्छ, जटिल बन्दै गएको छ । जहाँ राजनीतिको कलेबर लाउके पुरुषहरूका कुण्ठा र महत्त्वाकांक्षाले स्तर नपुगेको आधुनिक चित्रकलाजस्तो दुरूह बन्दै गएको छ, त्यहाँ यो प्रश्न मनमा उठ्नु स्वाभाविक हो ।
गोपालप्रसाद रिमाल (१९८४–२०३२) एक जना कवि र नाटककारको नाम हो । केही रमाइला वर्णनमा गोपालप्रसाद रिमालको शब्द–चित्र यस्तो खिच्छन् शंकर लामिछाने दाइ, ‘ठूलो टाउको, प्रशस्त निधार, ज्योतिला आँखा, गोरो, परिपुष्ट लक्का जवान थियो ऊ त्यस बेला । म मरन्च्याँसे, छ्वाके, १४–१५ को अपरिपक्व । आकर्षण कतापट्टि थियो त्यो लाटोले पनि बुझ्ने ।’ तर, दिनदिनै प्रकट हुँदै गएको छ, गोपालप्रसाद रिमाल भन्नु एउटा युगको नाम रहेछ ।
वास्तुकला र न्यायप्रणालीको सम्बन्धको विषय कानुनी वा अदालती मात्र नभएर नाट्य रङ्गकर्म र उत्तरऔपनिवेशिक अध्ययनसँग पनि जोडिएको छ । त्यो वास्तुकला कारागारको रचनासँग जोडिएको कुरा छ । यसमा सोझै पश्चिमी, खासगरी युरोपेलीहरूका कारागार, कैदी र न्याय गर्ने पद्धतिका छलफल र शास्त्र जोडिएका छन् ।
अप्रत्याशित संवादहरूमा बस्नुको आफ्नै उत्तेजना र चुनौती हुन्छन् । मलाई भर्खरै एउटा त्यस्तै संवादमा बस्ने संजोग मिल्यो । असोज ११, २०७७ को साँझ गैरआवासीय नेपाली संघ अथवा एनआरएनएको भाषा साहित्य विभागबाट साहित्यिक प्रवाहअन्तर्गत मसँग नेपाली डायास्पोराको साहित्यिक पक्ष विषयमा संवाद गर्ने प्रस्ताव आयो । म झस्किएँ ।
गएको हप्ताको अमुक राति ढिलो केन्द्रीय अङ्ग्रेजी विभागमा पढाउने मेरा एक पूर्व विद्यार्थी महेश पौडेलले फोन गरे । यिनले धेरै नेपाली कविताहरू अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरेका छन् । कुनै सम्पर्कले गर्दा अनि कुनै केही पारिश्रमिक लिएर पनि गर्दा हुन् । सोधेको छैन । उनले भने, ‘यो के भइरहेको हो ? तपाईंले पनि अनुवाद गर्नुभएको छ ।’
पोपुलिस्ट अथवा आमवादको जन्म विपन्न वर्गलाई शोषण गरेर शासन सत्तामा ढलीमली गरेर बसेका एलिट वर्गविरूद्धको आक्रोशबाट जन्मिएको मानिन्छ । तर, यस्तो आक्रोशित आम जनतालाई चलाख गफबाट अलमल्याएर केही नेताहरुले फाइदा उठाउँछन् ।
नेपाल र दक्षिण एसियामा युवाहरू सिर्जनशील र ऊर्जावान छन् । ती विदेशमा पनि श्रम गर्छन् । तिनका कर्म विविध हुन्छन् । धेरै युवा गतिशील छन् । नेपालमा सन् २०११ को जनगणनाअनुसार, युवाहरू ४० प्रतिशतभन्दा अलिक बढी थिए ।
