हामीले साहित्यको बाटो गरेर चेतनाका अनेकौं युग हिँडेछौँ । एकतन्त्री शासन होस् कि लोकतान्त्रिक साहित्यको बाटोबाट चेतनाका कालखण्डहरू बनाएछौँ । यसरी नेपाल र बाहिर हाम्रा रचना नै हामीले बुझ्ने र बुझाउने युगका बहस भएछन् । हामीले रोजेको माध्यम साहित्य र कला राजनीतिजनिन ऐतिहासिक प्रणालीको समानान्तर शक्ति हो ।
गान्धी जयन्ती मनाउँदा हरेक वर्ष उनका विचार र उनको जीवन विषयका कुरा दोहोरिन्छन् । त्यही सादगी जिन्दगी, त्यही शान्त तर प्रतिरोधमा आगो ओकल्नेको जीवन कथा अनि भारत मुक्त भएलगत्तै सन् १९४८ को ३० जनवरीका दिन नाथुराम गोड्सेले उनको हत्या गरेका कुराहरूका पुनरावृत्ति हुने गरेका हुन्, भारत र अरूतिर ।
साहित्य र राजनीतिले कतिवटा एसियाहरू बनाउन चाहेको रहेछ भनी अहिले राम्ररी बुझ्न थालेका छौं । राजनीतिमा अहिले इन्डो–प्यासिफिक, सिल्क रोड काल्पनिकी र सार्क संगठन गरी सोझै त्रिशङ्कुसँग जुधिरहेको अवस्था छ, नेपालको । एसियामा त्यो पनि भूपरिवेष्टित मुलुक भएकाले हामी बाहिर गएका बेला, ‘यु नो’ लगाएर हामी एभरेष्ट र बुद्ध जन्मेको देशका मानिस हौं भन्छौं ।
‘हरियो वन नेपालको धन’ अब धेरै समयसम्म नरहला । भर्खरै एउटा रोमकुप तरङ्गित गर्ने मारिस्सा कुपरको लेख ‘रुखले काठमाडौंलाई बचाउला, तर के काठमाडौंले रुख बचाउला ?’ काठमाडौं पोस्ट (२ सेप्टेम्बर २०१९) मा पढेंँ । यो कुरा परिचित भए पनि उच्चरित हुँदा झल्याँस्स हुने सबैको नियति हो । विषय अर्कै छ । हरियो वन सकिए पनि नेपालका मानिसको स्वतन्त्र मन सकिँंदैन ।
नेपालमा अहिले इतिहासको व्याख्या गर्ने र बोध गर्ने अनौठो तरिका निस्केको छ । यहाँ इतिहासको अध्ययन विषयमा खासै गतिला बहस हुँदैनन् । विषयका विद्वानहरूले लेखेका प्रकाशित कैयौं किताब हेरेर भन्नैपर्छ, ती कतिपय राम्रा छन् ।
एक शताब्दीमा झन्डै ८० वर्ष सक्रिय भएर जीवन र जगत भोग्ने मदनमणि दीक्षित/माडसा’प उर्फ मदन दाइ (१९७९ फागुन ६–२०७६ साउन ३०) को कथा सबै दीर्घजीवीको जस्तै हो । जीवनको विडम्बना र जीवन र मृत्युको विषयमा अनेकौं समाचार र छोटा विचार पढेँं । मलाई एउटा ट्विटको भाष्यले समात्यो ।
हिजोआज नेपालमा हामी राजनीतिमा लोकतन्त्र र समाजवादका चर्चा गर्छौं । त्यो सिद्धान्तको रूपमा गरिने विषय हो । सबैतिर यिनै स्थुल विषयका छलफल हुन्छन् । नेपालको संविधानले नै यो राज्यका स्थापित मूल्य के हुनेछन् भन्ने लिपिबद्ध गरेको छ । सबै राज्यका हुन्छन्, स्थापित मूल्य । तिनको पालना गर्नुपर्छ भन्ने मान्यताहरू नै त्यो देशलाई डोर्याउने आधार मानिन्छन् ।
आफूले भनेका कुराबाट आफैंलाई केही कुरा झल्याँस्स ज्ञान हुनुलाई जापानी जेन दर्शनमा सातोरी भन्छन् । अर्को कुरा अमेरिकी विद्वान गायत्री स्पिभाक चक्रवर्तीले भनेझैं मलाई हरेकपटक विद्यार्थीहरूको कक्षामा गएर भाषण गर्नु एउटा निबन्ध लेख्नु जस्तै हो । निबन्ध लेख्नु भनेको पहिले नै खिचेको योजना र उपायले घायल नभई स्वतन्त्र भएर कुरा राख्दै जानु हो ।
कीर्तिपुर केन्द्रीय क्याम्पसको नयाँ भवनको एउटा कक्षा अगाडि उभिएको छु, एमफिल अंग्रेजीको कक्षा लिन । आफूले शिक्षक भएर जीवनका दशकौं बिताएको त्यो थलो र वरपर हेरेर उभिँदा त्यही विभागमा आफूले वर्षौंअघि पढाएको ‘स्ट्रिम अफ् कन्ससनेस’ वा चेतना प्रवाह शैलीमा लेखिएको उपन्यासको पात्रजस्तै मनका प्रवाहले तरङ्गित हुन्छु ।
