यो लेखमा नेपालमा अहिले विरोधाभासका चक्रवात उठ्दै र बस्दै गर्ने गति तीव्र बन्दै गएको विषय उठाइएको छ । त्यसमा नकारात्मक दृष्टिको चक्रवात दिनदिनै सबैभन्दा बलियो बन्दै गएको छ भन्ने छलफल भएको छ । केही मूल प्रश्न उठाएर तिनका उत्तर के छन् भनी हामी हेर्न सक्छौं । प्रश्न छन्, के नेपालमा अब नकारात्मक विषय मात्रै बाँकी छन् ? हाम्रो नियति अब नकारात्मक दृष्टिबोधले मात्रै बनाउने भयो त ? हामीसँग सकारात्मक विषय अब छैनन् त ? छन् भने ती के–के हुन् र ती केमा खोज्ने ? यी प्रश्नले उठाउने दृष्टिबोधबारे केही चिन्तन गर्ने बेला आएको छ ।
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा शासक र तिनका शक्ति संघर्ष, तिक्डम, हैकम, जित, पराजय अनि आन्दोलनका कथा पढ्न पाइन्छ । यो सबैतिरका इतिहासको चरित्र हो । तर, नेपालमा भवन निर्माण अथवा आर्किटेक्चर र शक्ति अनि शासनको विषयमा खासै केही लेखिँदैन । त्यो एउटा निकै ठूलो कुरा छुटेको हो भनेर मान्नुपर्छ । हुन त यो विषय सूक्ष्म छ अनि सोझै भन्न नसकिने किसिमको छ । त्यसैले नलेखिएको हो । नेपालमा खासगरी काठमाडौं उपत्यकामा ठूला दरबारजस्ता भवन बनाउने मनोग्रन्थि र शासनको सम्बन्ध छ । राणा शासनबाट यस विषयमा पस्न सकिन्छ । छलफलपछि काठमाडौंका मेयरलाई छोटो पत्र लेखिएको छ ।
मतदाता, पाठक र कलाका दर्शक कसैका निजी तजबिजका मानिस हुँदैनन । तर, विडम्बना के छ भने मतदातालाई राजनीतिक दल, पाठकलाई लेखक अनि दर्शकलाई कलासाधकले आफ्ना पेवा ठान्ने परम्परा छ । यो लगभग सबैतिर प्रयोग भइआएको देखिएको छ ।
अहिलेको चुनावमा केही स्वतन्त्र उम्मेदवारको पक्षमा आएको लहर भाषा र अभिव्यक्तिको क्रान्ति हो । यो राजनीतिसँग त यसै पनि जोडिएको छ, तर राजनीतिको कुन चरित्रको प्रतिक्रियास्वरूप यो लहर जन्मियो भन्ने कुरा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हो । म यो लहरलाई चेतनशील भाषिक प्रयोगको रूपमा हेर्छु । यस लेखमा त्यही विषयको छलफलसम्म उठाएको छु ।
कवि विप्लव ढकाल बिहानै एउटा मोटो किताब लिएर मेरो आँगनमा आइपुगे । तिनले हातमा बोकेको बृहत् ग्रन्थको रहस्य नखुलिन्जेल मैले अनेकौं कल्पना गरें । ‘भोजपुरको वाङ्मय’ भन्ने शीर्षक देखें । अनि सोचें, त्यो बृहत् ग्रन्थ एक जिल्ला परिचय होला । पछि थाहा भयो ८०६ पृष्ठको त्यो बृहत् ग्रन्थ विप्लवको दशकौं लामो एकल अध्ययन र अनुसन्धानको परिणाम रहेछ ।
अहिलेको जगतमा मृत्युको विषयमा केही लेख्नु लगभग असम्भव र विसंगत विषय हुन सक्छ भन्ने जान्दाजान्दै पनि यो मृत्यु–निबन्ध लेख्ने संजोग परेको छ । तर, मृत्युको यो विडम्बनाको कालमा यसमाथि लेख्नुपर्ने कारणमध्ये सबैभन्दा प्रमुख हो मानिसको जीवनमा मृत्यु होइन, मृत्यु जित्ने उसको काल्पनिकी र सिर्जनाको सामर्थ्य बलियो र अविजेय छ भनेर केही कुरा राख्नु ।
अहिले केही समयदेखि युक्रेन राज्यमाथि शक्तिशाली रूस राज्यको भयानक हमला जारी छ । हमलाको उद्देश्य हो– त्यो ऐतिहासिक, सुन्दर, स्वतन्त्र, प्रजातान्त्रिक र विशाल राज्यलाई भूगोलबाटै मेटाइदिनु । त्यही भनिएको थियो सुरुमै । त्यसमा कुनै भ्रम रहेन । अहिले जगत्मा अरू विषय गौण भएका छन् ।
रङ्गमञ्चसँग जोडिएको एक मानिस भएकाले मलाई थिएटरबाहिर अनेकौं ठाउँ र अवसरमा हुने तमासा र खेलले आकर्षित गरिबस्छन् । यसका कारण पनि रङ्गमञ्चीय प्रकृतिका नै छन् ।
थापागाउँस्थित कुञ्ज नाटकघरमा ३० पुस २०७८ मा ‘पुतलीको घर’ मञ्चन गरी गुरुकुल निकै वर्षपछि फेरि आयो । यो नर्वेली नाटककार हेन्रिक इब्सेन (१८२८–१९०६) ले लेखेको र अंग्रेजीमा ‘अ डल्स हाउस’ भएर सन् १८७९ मा प्रकाशित नाटक हो । यसलाई सुनील पोखरेलले नेपालीमा ‘पुतलीको घर’ (२०६३) शीर्षकमा रूपान्तरण गरेर गुरुकुलबाट छापेका हुन् । दक्षिण एसियामा उन्नाइसौं शताब्दीको यो युरोपेली नाटकलाई कालिक उद्बोधनका रूपमा प्रयोग गरियो । यस्तो चेतनाको पहिलो केन्द्र थियो– बंगाल ।
बीपी कोइराला र राजा महेन्द्रबीच साहित्य एउटा सम्बन्धको कडी थियो भन्ने साहित्य समालोचना लेख्नेहरूले चर्चा गरेको कतै पढ्न पाएको छैन । बीपी र महेन्द्रको सम्बन्ध पछिल्लो नेपाली इतिहासको सबैभन्दा चर्चित र परिणामहरू भएको विषय भए पनि साहित्य त्यसमा आउँदैन ।
