महिनावारी बिदा र लैंगिक समानता 

अझ भनौं, महिनावारी विभेदलाई राज्यले संस्थागत गरेको छ । यसो भन्दै गर्दा महिनावारी बिदा चाहिन्छ भन्ने वा महिनावारीका समयमा गाह्रो हुने साथीहरूलाई चित्त दुख्नु, रिस उठ्नु स्वाभाविकै हो । म विशेष गरेर महिनावारी हुँदै वा सुक्दै गर्दा र सुकिसकेपछि गम्भीर समस्या भोग्नेहरूप्रति समानुभूति राख्दै समष्टिमा महिनावारी बिदा किन र कसरी विभेद हो भन्नेबारे चर्चा गर्न चाहन्छु ।

सबैभन्दा पहिले, हामीले खोजेको के हो ? हाम्रो संविधानले लैंगिक समानताका सबालमा के भन्छ ? नेपालले पक्षराष्ट्र भएर हस्ताक्षर गरेका दर्जनभन्दा बढी अन्तर्राष्ट्रिय मानवअधिकार दस्ताबेजको औचित्य के हो ? साझा उत्तर हो— लैंगिक समानता । त्यसो हो भने महिनावारी विभेदले लैंगिक समानता प्राप्त गर्न सहजीकरण गर्छ त ? गर्दैन ।

अनुसन्धानअनुसार, महिनावारी हुने करिब ५ प्रतिशतलाई महिनावारी तथा रजोनिवृत्ति हुँदा गम्भीर खालका समस्या देखा पर्छन्, जस्तै— इन्डोमेट्रोसिस, धेरै रगत बग्ने, उदासिनता, फिब्रोइड, पीसीओस आदि । यी समस्या केवल महिनावारी गराउने हर्मोनका कारण देखा परेका होइनन् । व्यक्तिमा पहिलेदेखि नै यस्ता रोग छन् भने महिनावारी हुँदै वा सुक्दै गर्दा यी समस्या गम्भीर रूपमा देखिन्छन् । महिनावारी हुनुभन्दा एक हप्ताअघि देखिएर महिनावारी भएपछि एक हप्ताभन्दा बढी समयसम्म यस्ता समस्या रहन्छन् ।

रजोनिवृत्तिका समयमा पनि यी रोगहरूको असर फरक–फरक समय र अवस्थामा देखा पर्छ । समस्या भएकाहरूलाई उच्चस्तरीय जाँचपडताल र लामो समय उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ । महिनावारी बिदा लिएर घर बस्दैमा यी समस्या समाधान हुँदैनन् । यस्ता समस्याका लागि राज्यले पहिचान गरी उचित उपचार र व्यवस्थापन गर्न फरक नीति अवलम्बन गर्नुपर्छ । यसलाई सुरक्षित मातृत्व तथा प्रजनन् ऐन–२०१८, मर्यादित काम वा कार्यक्षेत्रमा हुने यौन दुर्व्यवहारविरुद्धको ऐन–२०१५ र मर्यादित महिनावारी नीति–२०७४ ले कम्तीमा सम्बोधन गर्नुपर्छ ।

यस्ता गम्भीर महिनावारी स्वास्थ्य समस्यालाई ‘ए, सबैलाई भएको महिनावारी त हो, नाटक धेरै भयो’ भनेर राज्यले बेवास्ता गर्न मिल्दैन । एक जना मात्रै समस्यामा परे पनि त्यो गम्भीर मानवअधिकारको हनन हुनेछ । जसरी करिब ५ प्रतिशत आमाले बच्चा जन्माउनका लागि अपरेसन नै गर्नुपर्छ र यसैका लागि पालिकापालिकामा पहिचान र प्रेषण गरेर जिल्लाजिल्लामा अपरेसन गर्न सकिने अस्पतालहरू बनाइएका हुन्छन् ।

करिब ८५ प्रतिशतलाई महिनावारीका सामान्य लक्षणबारे थाहा हुन्छ, तर ती महिनावारी भएको केही घण्टामा हराएर जान्छन् । यस्तो सामान्य अवस्थामा पनि ‘महिनावारी भनेको कमजोरीको अवस्था हो, गाह्रो हुन्छ’ भन्ने भाष्य निर्माण गरेर विद्यालय र काममा नगएका घटना नेपालमा मात्र हैन, अन्य देशमा पनि छन् । महिनावारी ३ लाख १५ हजार वर्षदेखि पृथ्वीमा अस्तित्वमा छ, तैपनि योसँग जोडिएको सोच र अभ्यासबारे बृहत् छलफल हुन नसकेकाले यस्तो भएको हो । यसर्थ महिनावारी बिदा पिप जमेको घाउमा बाहिर सफा पट्टी लगाएजस्तै समस्याग्रस्त अवस्था हो ।

तपाईंलाई महिनावारी हुँदा रगत धेरै जान्छ, त्यसैले बिदा चाहिन्छ भन्ने सोचिरहनुभएको छ भने त्यो पनि गलत हो । महिनावारी हुँदा कम्तीमा ४०–८० एमएल रगत जानुलाई सामान्य मानिन्छ । योभन्दा धेरै वा धेरै दिनसम्म वा एक महिनामै दुई पटक रगत जाने गरेको छ भने तपाईं ५ प्रतिशतभित्र पर्न सक्नुहुन्छ । बिदा लिएर घर बस्दैमा यस्तो समस्या समाधान हुँदैन, विज्ञको सल्लाह लिनुपर्छ ।

महिनावारी हुनु कमजोर वा रोगी हुनु पनि हैन । महिनावारी तथा रजोनिवृत्ति हाम्रा सबै अंगसँग सम्बन्धित भए पनि यस्तो अवस्थामा सबैभन्दा बढी मुटु, मस्तिष्क र हड्डीले राम्रोसँग काम गर्न मद्दत गरिरहेका हुन्छन् । माथि उल्लेख गरिएका करिब ५ प्रतिशतबाहेकले आफ्नो काम सामान्य रूपमा गर्न सक्छन् । थप ५ प्रतिशतलाइ केही घण्टा आराम वा घरेलु उपचारको जरुरत पर्ला । खेतीकिसानी गर्नेहरू महिनावारी हुँदा पनि मल बोक्ने, दाउरा बोक्नेजस्ता गाह्रो काम गरिरहेका छन् । महिनावारी रोग र कमजोरी होइन । महिनावारी जैविक प्रक्रिया हो, शक्ति हो र पाठेघर लिएर जन्मिएकाहरूका लागि गर्वको विषय पनि हो ।

तपाईंले महिनावारीका बेला प्याड वा कट्टु वा टालो वा कुनै सम्बन्धित सामग्री फेर्न गाह्रो हुन्छ वा व्यवस्थापन गर्न गाह्रो हुन्छ, लाज लाग्छ, त्यसैले महिनावारी बिदा चाहिन्छ भनेर सोच्नुभएको छ भने पनि गलत हो । तपाईंको कार्यक्षेत्र मर्यादित महिनावारीमैत्री छैन, तपाईं मर्यादित महिनावारीमैत्री बनाउन तत्पर हुनुभएको छैन भने त तपाईंले महिनावारीका ५ दिन हैन, अरू २५ दिन पनि अमर्यादित, अपमानित कार्यक्षेत्रमा काम गर्न स्वीकार गर्नुभएको छ भन्ने हुन्छ । कार्यक्षेत्र औपचारिक वा अनौपचारीक जुनै भए पनि मर्यादापूर्वक काम गर्न पाउनु तपाईंको संवैधानिक र मानवअधिकार हैन ? फेरि पनि तपाईं समस्याको समाधान खोजिरहनुभएको छैन, हैन र ?

महिनावारी बिदा पाएकाले खुसी भएका टाउकाहरू गनी हिँड्नुभएको हो भने पनि तपाईं फेरि गलत गर्दै हुनुहुन्छ । महिनावारी भएको समयमा ४ दिन भान्सामा जान नपाउँदा आराम गर्न पाएकी छु भनेर खुसी हुनुभएजस्तै हो त्यो । भान्सामा जान नपाएका कारण तपाईंले भोकतिर्खा लाग्दा पाकेको खाना वा पानी झिकेर खान पाउनुभएको छैन । त्यतिखेर ‘सम्मानपूर्वक, स्वतन्त्रतापूर्वक र समानतापूर्वक जिउन पाउने, खाना–पानी–सहभागिताको मेरो मौलिक अधिकार हनन भयो, ममाथि विभेद भयो’ भनेर कहाँ गुनासो गर्नुभएको छ ?

संयुक्त राष्ट्रसंघको लैंगिक हिंसाको परिभाषाअनुसार भावनात्मक, शारीरिक, साधनस्रोतबाट वञ्चित हिंसालाई तपाईंले कहिल्यै हिंसा देख्नुभएको छ ? अर्थात्, महिनावारी विभेद हिंसा हो भनी तपाईंले प्रस्तुत गरिरहेको तथ्यांक वा कुनै प्रहरीले दिएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ? छैन । हो, हामी महिनावारी विभेदलाई विभेद नै भन्दैनौं किनभने हामी (घर, विद्यालय, समुदाय, कार्यक्षेत्र, संसद्) मौनतामा बाँचेका छौं । लाज मानिरहेका छौं । नेपालमा झन्डै ९५ प्रतिशत परिवारले कुनै न कुनै किसिमको महिनावारी विभेदको अभ्यास गर्छन् तर विभेद भयो भनेर कसैले उजुरी गर्दैन । संस्कार, धर्म, प्रतिष्ठा, डरका कारण सदियौंदेखि सजिलै स्विकार्दै आइरहिएको छ । त्यसैले महिनावारी बिदा पाउँदा खुसी भएँ भन्ने व्यक्तिहरूप्रति सन्देह गर्नुस् ।

संसारभर जस्तै नेपालमा समेत देखिने–नदेखिने, खान हुने–नहुने, छुन हुने–नहुने, हिँडडुल गर्न हुने–नहुने समूहका दर्जनौं महिनावारी विभेदका अभ्यास छन्, जुन काठमाडौंमा पनि व्याप्त छन् । यो आफैंमा लैंगिक हिंसा हो, प्रतिहिंसा हो । त्योभन्दा पनि मुख्य कुरा, असमान शक्ति सम्बन्ध र पितृसत्ता निर्माण र सबलीकरण गर्ने कारण हो । यति जटिल, बहुआयामिक र गम्भीर महिनावारी विभेदलाई समूल अन्त्य गर्न महिनावारी बिदाले सहयोग गर्छ त ? गर्दैन ।

तपाईंको मनमा अझै अविश्वास हुन सक्छ, किनभने यस्तो बिदा नेपालमै पहिलो पटक कहाँ सुरु गरिएको हो र ! रुस (सन् १९२२), जापान (१९४७), स्पेन (२०२३) जस्ता विकसित मुलुकहरूमा समेत यस्तो बिदा दिने गरिन्छ । सार्वजनिक खपतका लागि शक्ति र पहुँचको दुरुपयोग, असफल अभ्यासका उदाहरण हुन् यी । त्यहाँका महिलामा ‘आज म महिनावारी भएर बिदामा छु’ भन्ने आँट छैन किनकि महिनावारीलाई लाजका रूपमा लिइन्छ, कमजोरीका रूपमा लिइन्छ । जबसम्म हामी पितृसत्तालाई धक्का दिँदैनौं तबसम्म यस्ता प्रावधानले हामीलाई फाइदा पुर्‍याउँदैनन् ।

नेपालमा आजका दिनमा पनि सार्वजनिक वृत्तमा महिलाको सहभागिता न्यून छ । महिनावारीमा बिदा नै लिएर बस्ने व्यवस्थाले महिलाहरू कमजोर हुन्छन् भन्ने कुरालाई नै अप्रत्यक्ष रूपमा स्थापित गर्छ । अर्कातिर, बालमस्तिष्कमा महिलाहरू भनेका कमजोर मानव रहेछन् भन्ने सोच गहिरिँदै जान्छ । त्यसैले सिंगो लैंगिक समानताको बाधक बन्नै जान्छ, महिनावारी बिदा ।

साँचो अर्थमा, लुम्बिनी प्रदेश लैंगिक समानता, समावेशी प्रजातन्त्र र विकासका पक्षमा उभिन्छ भने प्रदेशस्तरीय मर्यादित महिनावारी नीति बनाओस् । अनुसन्धानमा आधारित भएर वडा र स्कुललाई मर्यादित महिनावारीमैत्री बनाओस् । प्रदेशसभा नै मर्यादित कार्यक्षेत्र बनाएर विश्वमै गौतमबुद्धजस्तै नाम चम्काओस् ।