विदेश पलायनसँगै मौलाएको ठगी धन्दा

दिनहुँजसो ठगिएका पात्र, तिनलाई फसाउने व्यक्ति तथा गिरोह सम्बन्धी समाचार सञ्चारमाध्यममा आइरहेका छन् । केही वर्षअघिसम्म रोजगारीका निम्ति खाडीका मुलुक तथा मलेसिया पठाइदिने प्रलोभन देखाएर ठगी हुन्थ्यो । अहिले ठगीले भौगोलिक सीमा पार गरिसकेको छ । उच्च आय आर्जन सम्भव हुने राष्ट्र अमेरिका, क्यानडा, अस्ट्रेलिया, युरोपका विभिन्न मुलुक पठाइदिने प्रलोभनमा ठगिने कामले गति लिन थालेको छ । ठगिएका युवा तथा तिनका परिवारले दिएका उजुरीको चाङ प्रहरीका निम्ति टाउकोदुखाइको प्रमुख विषय हुँदै छ । केही ठग तथा तिनको गिरोहलाई समात्न प्रहरी सफल भए पनि धेरै ठग सम्पर्कविहीन हुने गर्छन्् । ठगीमा परेर घरखेत गुमाउने परिवारको संख्या बढ्दो छ ।

केही दशकदेखि युवा जनशक्तिको विदेश पलायन तथा तिनले रगत–पसिना गरेर आर्जेको विप्रेषण रकम चर्चाको विषय हुँदै आएको छ । राजनीतिक दलहरूले आफ्ना घोषणापत्रमा युवा जनशक्तिको विदेश पलायन रोक्ने प्रतिबद्धता जाहेर गर्छन् । ‘क्रान्तिकारी’ तथा ‘परिवर्तन पक्षधर’ कित्ताका नेताहरूले युवा पलायनको घोर विरोध गर्दै आएका छन् । विदेशमा रहेको मानवशक्ति (श्रम तथा बुद्धिजीवी) का लागि स्वदेश फर्कने वातावरण बनाउने प्रतिबद्धता जाहेर गर्न पनि चुक्दैनन् । सरकारी आँकडाले रोजै सरदर १ हजार ६ सय युवा रोजगारीकै निम्ति समुद्र पारका मुलुकहरूतिर पलायन भएको देखाउँछ । सरदर दैनिक २ सय ७४ विद्यार्थी अध्ययनार्थ बाहिरिन्छन् । त्यसो त रोजगारी तथा अध्ययनार्थ भारत प्रस्थान गर्ने र भारतीय भूमि प्रयोग गरेर त्यहाँबाट समुद्र पारका मुलुक पुग्नेको संख्या अज्ञात छ । विदेश–उन्मुख युवाको हुटहुटी अथवा कमजोरीबाट फाइदा उठाउने ठगी धन्दा यस आलेखको विषय हो ।

युवा विदेश जान किन मरिहत्ते गर्दै छन् ?

जवाफ जान्न त्यति दिमाग खियाउनै पर्दैन । युवाहरूमा विदेश मोह पलाउनुको प्रमुख कारण हो— नेपालमै रहेर सम्मानजनक जीवनयापन गर्न कठिन पर्नु । इमानदारीसाथ मिहिनेत गर्नेलाई, काम चाहे ‘ह्वाइट कलर’ होस् वा ‘ब्लु कलर’, नेपालमै बसेर जीविका धान्न दिन–प्रतिदिन कष्टकर हुँदै छ । यहीँ बसेर अहिलेको युवा र आउँदो पुस्ताको जीवनस्तर अघिल्लो पुस्ता अर्थात् बाबुबाजेको भन्दा अब्बल हुन्छ भन्ने सुनिश्चितता छैन । त्यसो हुँदो हो त यति ठूलो संख्यामा युवाहरू विदेश पलायन हुन किमार्थ आतुर हुने थिएनन् । आआफ्ना सन्ततिको भविष्य सुरक्षित तुल्याउनकै निम्ति विदेशी भूमिमा सके लामो अन्यथा पनि केही वर्ष पलायन हुनु अनिवार्य छ भन्ने विश्वासले जरो गाडेको छ । त्यही विश्वासकै कारण परिवारको आर्थिक हैसियत अथवा सामर्थ्य अनुसार जोखिम उठाएर वैदेशिक गन्तव्यतर्फ उन्मुख हुन्छन् । ठगहरूका निम्ति यो अवस्था सपनाको व्यापार गर्ने अवसर बन्छ ।

ग्रामीण परिवेशमा थोरै मात्र सार्वजनिक सेवा उपलब्ध हुने गर्छ । त्यहाँ स्थायी रोजगारीका अवसरहरू अत्यन्तै न्यून हुन्छन् । अवसर थपिने सम्भावना छेपाराको कथा साबित हुन्छ । ग्रामीण क्षेत्रमा ज्यालादारी काम गरेबापत प्राप्त हुने आय कृषिमा आधारित हुन्छ । त्यस्ता अवसरहरू बालीनाली लगाउने, गोडमेल गर्ने तथा बाली काट्ने काममै सीमित हुने गर्छन् । स्थानीय स्तरका पूर्वाधार निर्माण तथा मर्मतसम्भारका काम अस्थाई अथवा सीमित अवधिका निम्ति मात्र उपलब्ध हुन्छन् । त्यसकारण रोजगारी तथा नियमित आय आर्जनका निम्ति सहरी क्षेत्रतर्फ जानु उनीहरूको बाध्यता हो । गाउँघरको दाँजोमा सहरी क्षत्रमा सार्वजनिक सुविधा (शिक्षा, स्वास्थ्य, पानी आदि) लगायत रोजगारीका अवसर धेरै हुन्छन् । गाउँघरको दाजोमा सहरी क्षेत्रमा प्राप्त हुने आय आर्जनको अवसर र रकम बढी नै हुन्छ । विडम्बना, सहरी क्षेत्रको रहनसहन महँगो छ । बचत हुँदैन र यदि भैहाले पनि त्यो न्यून हुन्छ । सहरी क्षेत्रमै पनि उनीहरूले आशा गरेअनुरूपको रोजगारीका अवसर मिल्छन् भन्ने सुनिश्चित हुँदैन । आर्थिक संरचनालाई हेर्ने हो भने संगठितभन्दा असंगठित क्षेत्रले सहरी क्षत्रमा रोजगारी उपलब्ध गराउँछन्् । परिभाषाले त्यस्ता रोजगारीको अवधि तथा सर्तको सुनिश्चितता हुँदैन । अर्कातर्फ, दिन–प्रतिदिन सहरी क्षेत्रमा दैनिक खर्च निकै बढ्दै गएको छ । थातथलो छोड्नुपर्ने बाध्यताका बावजुद त्यहाँकै कमाइले खर्च धान्न मुस्किल हुन्छ ।

तिनै युवाका निम्ति स्वदेशको दाजोमा विदेशी भूमि टेकेपछि उच्च आय आर्जनसहितको रोजगारीका अवसर धेरै नै हुन्छन् । उदाहरणकै निम्ति, अरब मुलुक अथवा मलेसिया पुग्ने एउटा कामदारले निश्चित अवधि (दुई वर्षभन्दा बढी) का निम्ति रोजगारी पाउँछ । तलब नेपाली सहरी क्षेत्रको भन्दा अरब मुलुकमा दुई गुणा तथा मलेसियामा तीन गुणा बढी प्राप्त गर्छ । अर्धदक्ष कामदार (चालक, प्लम्बर, डकर्मी, सिकर्मी अथवा सेवा क्षेत्रका वेटर) को तलब नेपाली सहरी क्षत्रको दाँजोमा अरब मुलुकमा तीन–चार गुणा र मलेसियामा चार–पाँच गुणा बढी हुन्छ । वैध तरिकाले दक्षिण कोरिया, इजरायल पुग्नेले यहाँको दाँजोमा औसत सात–आठ गुणा बढी आर्जन गर्छ । अवैध नै किन नहोस्, युरोप, अमेरिका पुगेपछिको आर्थिक अवस्था त अझ राम्रो हुने हुन्छ, केही अपवादबाहेक । ‘ह्वाइट

कलर’ तप्काका श्रमजीवीको हकमा त विदेशमा आय आर्जन अत्यन्त राम्रो हुन्छ । जीवनको सबैभन्दा उत्पादनशील कालखण्डमा स्वदेशमा तिनीहरूले प्राप्त गर्ने कमाइले घरखर्च धान्न, छोराछोरिलाई पढाउन, सामाजिक आवश्यकता पूर्ति गर्न, भैपरी आउने आपत्विपत् टार्न पुग्ने सम्भावना धरातलबाट बिलाउँदै छ । जबकि एउटा दक्ष नेपालीले मध्यम अवधिको वैदेशिक रोजगारीको अवसर पाए उल्लिखित कामहरू सम्पन्न गर्न सहज हुने मात्र होइन, घरबार जोड्न नै सक्छ । शैक्षिक योग्यता तथा कार्यदक्षता अनुरूप अधिकांशले नेपाली रुपैयाँमा प्राप्त गर्ने ‘तनखा’ को दाँजोमा दुई–तीन गुणा बढी रकम अमेरिकी डलरमा प्राप्त गर्छन् । यस्तो पृष्ठभूमिमा नेपाली युवा विदेश पलायन भए भनेर कपाल दुखाउनुको सार नै के हुन्छ ?

देखासिकी भनेको नहुनेले हुनेको गर्ने हो । गाउँघरमा टेलिभिजन हुने घर संख्या कम भए पनि ‘मोबाइल फोन’ नहुने मानिस भेट्टाउन कठिन पर्छ । घरमा टेलिभिजन भएकाहरूले अन्य मुलुकका नागरिकको जीवनशैली हेर्न पाउँछन् । विश्व गतिविधि सम्बन्धी ज्ञान हासिल भई नै हाल्छ । अर्कातिर, विदेश भ्रमण गरेर फर्कनेको जमातसमेत दिन–प्रतिदिन बढ्दो छ । छिमेकीले विदेशमा देखेभोगेका घटना चियागफको विषय भइहाल्छ । विदेशबाट छोटै अवधिमा फर्केकाहरूको उच्च जीवनशैली तथा तिनका परिवारको रहनसहनमा आएको परिवर्तन नचाहेर पनि देखिन्छ । छिमेकीले पाएको सुखसुविधा हेरेर बस्न कसलाई पो रुचि हुन्छ ? विदेशी नागरिकले अपनाएको जीवनी तथा छिमेकिले गरेको वर्णन सुन्दा–देख्दा को लोभिँदैन ? छिमेकी घरपरिवारको जीवनशैलीमा आएको परिवर्तनबाट प्रभावित को हुँदैन ?

‘अर्काले हात्ती चढेको देखेर धुरी चढ्ने’ प्रवृत्ति वर्तमान नेपाली समाजको चारित्रिक गुणको अभिन्न अंग भएको छ । सम्भ्रान्त परिवारको देखासिकी गर्नु मध्यम आय घर–परिवारका निम्ति ‘इज्जतको सवाल’ हुन्छ । आर्थिक हैसियतलाई चटक्कै उपेक्षा गर्दै ‘इज्जत’ धान्नका निम्ति घरखेत बेच्न हाम्रो समाजमा कोही पछाडि पर्दैन । फलानोका छोरो वा छोरी विदेशमा अध्ययन गर्न गएका छन्, सात समुद्रपारि भएका सन्ततिलाई भेट्न फलानो पनि गए भन्नेजस्ता समाचारले गाउका सबै अभिभावक तथा युवालाई त्यही बाटो समाउन आतुर तुल्याउँछन् । अध्ययनार्थ विदेश जानेले त्यहाँ पाएको अवसर देखेबुझेपछि छोराछोरी मात्र होइन, अभिभावक पनि त्यत्ति नै पिरोलिन्छन् । कुन अभिभावकलाई अर्काको सन्ततिभन्दा आफ्नो सन्ततिको हैसियत कम होस् भन्ने लाग्छ ? विदेश जान छोराछोरी अग्रसर भएनन् भने पनि ‘आधुनिक अभिभावक’ ले तिनलाई घरखेत बेचेर भए पनि अथवा ऋण काढेर भए पनि विदेश–उन्मुख भइदिन हौसला दिन्छन् । जुनसुकै मूल्य चुकाएर भए पनि सन्ततिलाई विदेश पठाउँदा इज्जत जोगिएको अनुभूति गर्छन्् । अभिभावकको चाहनालाई ठगहरूले उक्साउँछन् । तिनले सुसूचित अभिभावकलाई समेत जोखिम उठाउन प्रोत्साहित गर्छन् । जालमा पारेर नगद गुटमुट्याउन सफल भएपछि अभिभावक तथा तिनका सन्ततिले जतिसुकै रोइकराइ गरून् अथवा पछुताऊन्, ठगी धन्दा सञ्चालक तथा तिनका एजेन्टलाई ‘छु मतलब’ ।

देशमा मौलाएको दण्डहीनताको वातावरण संगठित ठगी धन्दा सञ्चालकका निम्ति अत्यन्त सौहार्दपूर्ण भइरहेको छ । ठगिएको उजुरी जतिसुकै परोस्, उनीहरू उम्किन सक्छन् । उनीहरूलाई उम्काउनेको उपस्थिति बाक्लै छ । वर्तमान कालखण्डमा राजनीतिक दलमा आबद्ध नभएका टाठाबाठा व्यक्ति पाउन कठिन छ । राजनीतिक वृत्तलाई पैसाको खाँचो परेको हुन्छ, कुनै पनि ठगलाई बिनापरिश्रम आर्जन गरेको पुँजी भागबन्डा गर्न कठिन हुँदैन । संरक्षकलाई भागशान्ति गरेको खण्डमा आपराधिक कामबाट चोखिने तथा जोगिने प्रबल सम्भावना हुन्छ । ठगिन तयार समूह तथा जोगाउन सदाबहार संरक्षक पाएपछि ठगी धन्दासँग अर्को कुन धन्दाले प्रतिस्पर्धा गर्ने ? ठगिने आखिर भुइँमान्छेहरू हुन्, जो सदासर्वदा ठगिँदै आएका छन् । उनीहरूका निम्ति विदेश पलायन अर्को प्रयास होÙ सफल भए सुखैसुख, असफलता पाए अर्थात् ठगिए दुःखैदुःख ।

अन्त्यमा, ठगिन तथा ठग्न अग्रसर हुनेहरूको बोलवाला भएको माहोलमा ठगी धन्दालाई निस्तेज तुल्याउन सहज छैन । ठगी गर्नेलाई हतोत्साही तुल्याउने नियम–कानुनलाई प्रभावकारी तुल्याएर नै हो, कडा सजायको प्रावधानले नै हो । ठगी धन्दा निस्तेज तुल्याउन राजनीतिक प्रतिबद्धता नितान्त आवश्यक हुन्छ । राजनीतिक संरक्षण नहुने हो भने प्रहरीहरू ठगलाई कठघरामा उभ्याउन सफल हुन्छन् ।