‘नेपालीमा लेख्नेलाई यो समय सुनौलो छ’

यसअघि ‘द गुर्खाज् डटर’ किताब ‘गोर्खाकी छोरी’ का नाममा नेपालीमा प्रकाशित भइसकेको छ । भर्खरै उनको उपन्यास ‘ल्यान्ड ह्वेर आई फ्ली’ नेपालीमा प्रकाशित छ– ‘चित्रलेखाको चौरासी’ नाममा । काठमाडौं आएका बेला प्रज्वलसँग पात्र निर्माण, गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन र साहित्यका विविध पक्षमा केन्द्रित भई उपेन्द्रराज पाण्डेयले गरेको वार्ता :

अधिकांश नेपाली लेखक नेपाली भाषाबाट अंग्रेजीमा गइरहेका छन् । तपाईंचाहिँं पहिले अंग्रेजीमा अनि नेपालीमा आइरहनुभएको छ । तपाईं आफैंलाई चाहिँ ‘नेपालीमै लेखौं’ भन्ने लाग्दैन ?

मेरो जीवनको एउटा पछुतो हो– नेपालीलाई बेवास्ता गर्नु । अंग्रेजी माध्यमको स्कुल पढेकाले पनि मेरो नेपाली कमजोर भयो । तर, म नेपालीमा उति कमजोर चाहिँ होइन । स्कुल छँदा मलाई आफ्नो नेपाली भयंकर लाग्थ्यो । तर, सबैभन्दा अप्ठेरो ‘गुर्खाज् डटर’ अनुवाद गर्ने बेला भयो । ‘आफैं गर्छु नि’ भनेर थालेँ । तर, प्रत्येक दुई–तीन मिनेटमै अक्क न बक्क भएँ । मलाई थाहा छ– म नेपालीमा कमजोरै छु । यस्तो हो, म नेपालीभन्दा अंग्रेजीमा राम्रो लेख्न सक्छु । नेपालीमा लेख्न गाह्रै छ नि ! तर, मलाई नेपालीमै कुरा गर्न मनपर्छ । म ट्याक्सी चालकहरूकै कुरा सुनेर त्यसलाई अंग्रेजीमा उतार्न खोज्छु । ‘प्याच्च थुक्नु’, ‘थचक्क बस्नु’, ‘गलल हाँस्नु’ जस्ता अनुकरणात्मक शब्दको प्रयोगमा हाम्रो भाषा यति सुन्दर छ, म त्यसैलाई अंग्रेजीमा उतार्न खोज्छु ।

नेपाली अनुकरणात्मक शब्दलाई अंग्रेजीमा ढाल्न कति सजिलो हुँदोरहेछ ?

अनुवादमा ठ्याक्कै नेपालीमा जस्तै नआउन सक्छ । ‘ऊ गलल हाँस्यो’ लाई अंग्रेजीमा के भन्ने ? ‘हि लाफ्ड अप्ररियसली’ भन्दा त भयो, तर त्यसले गललै हाँसेको अर्थ त दिँदैन । मलाई यसैबारे पनि लेख्न मनलाग्छ । हामी नेपालीहरू यसरी हाँस्छौँ, यसरी बस्छौँ, यसरी खान्छौँ भनेर लेख्न मन पराउँछु म ।

तपाईं नेपाली साहित्य कति पढ्नुहुन्छ ?

म ईन्द्रबहादुर राई, सानु लामाहरूलाई पढ्ने प्रयास गर्दैछु । धेरै नेपाली किताब अंग्रेजीमा अनुवाद भएपछि मात्रै पढ्छु । नारायण वाग्लेको ‘पल्पसा क्याफे’ नेपाली र अंग्रेजी दुवैमा पढेँ । त्यो किताब सरल र राम्रो छ । तर, भाषा एकदमै जटिल भयो भने त पढ्न गाह्रै हुन्छ । पछिल्लो समय अनुवादमा पनि धेरैको रुचि छ । दक्षिण एसियाली भाषाकै पुस्तकले बुकर पुरस्कारसमेत पाएका छन् । कतिपय प्रकाशकले मलाई कुनै नेपाली किताब अंग्रेजीमा अनुवाद गरौं भनेर प्रस्ताव पनि राखेका छन् ।

किताब राम्रो हुन सम्पादन पनि अब्बल हुनुपर्छ भनिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा किताब प्रकाशन गर्न कुन तहको सम्पादन आवश्यक हुँदोरहेछ ?

राम्रो लेखकले कुशल सम्पादकको महत्त्व बुझेको हुन्छ । कुनै पनि भाषामा आफू जति भयंकर छु भन्ने सोचे पनि सम्पादकको नजर महत्त्वपूर्ण हुन्छ । मेरै दुइटै पुस्तक पनि ३० औं पटकसम्म सम्पादन भएका होलान् । विद्यार्थीहरूले पनि सम्पादनको महत्त्व बुझून् भनेर मैले आफ्नो कथाको पहिलो र अन्तिम ड्राफ्ट उनीहरूलाई दिने गरेको छु । म उदीयमान लेखकहरूलाई भन्ने गर्छु– तपाईंको पुस्तक पढिदिने राम्रा सम्पादक र अन्य लेखक खोज्नुहोस् ।

औपनिवेशिक कालदेखि नै पश्चिमाले आफ्ना कथा सुनाउँदै आएका हुन्, आफ्नै भाषामा । अब कथा सुनाउने पालो पूर्वेलीको पनि होला । गीतांजलि श्रीको उपन्यास ‘रेत समाधि’ ले बुकर पुरस्कार पाउनुको अर्थ नेपाली, हिन्दीलगायत अन्य दक्षिण एसियाली भाषाका साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारको ढोका खुल्लै छ भन्ने हो ?

हिन्दी मात्रै होइन, नेपालीमा लेख्नेहरूका लागि पनि यो सुनौलो समय हो । अनुवादका लागि सही समय हो । अनुवादका सन्दर्भमा पछिल्ला केही वर्षलाई उर्बर मान्न सकिन्छ । पश्चिमा प्रकाशकले हाम्रा कथामा रुचि देखाएका छन् । सन् १९८० को दशकतिर एक भारतीय लेखकलाई अमेरिका, बेलायतमा आफ्ना किताब निकाल्न गाह्रै थियो । रुस्दी, नयपल हुँदै आउँदा अहिले उनीहरूलाई पनि हाम्रा कथामा रुचि छ भन्ने देखिन थालेको छ । विभिन्न बुक फेस्टिभलमा पनि अनुवादमाथि चर्चा हुने गरेको छ । यसमा पुरस्कार र बजारको पनि कुरा होला । हाम्रै कथा समेटिएको ‘ल्यान्ड ह्वेर आई फ्ली’ फ्रेन्चमा अनुवाद भयो । अन्य मुलुकका तुलनामा फ्रान्सले अनुवाद बढी पढ्छ ।

‘गुर्खाज् डटर’ र ‘ल्यान्ड ह्वेर आई फ्ली’ थुप्रै देश र भाषामा प्रकाशित भएका छन् । यसले तपाईंलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रख्याति पनि दिलायो । लेखनमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रसिद्धि र पहुँचले कस्तो प्रभाव पार्दोरहेछ ?

लेखक जति लोकप्रिय भयो, उसका किताब उति नै बिक्री हुन्छन् र प्रोफाइल पनि बढ्छ । स्कुल र युनिभर्सिटीहरूले पढाउन बोलाउँछन् । तर, साहित्य महोत्सवहरू नै भन्दै हिँडियो भने लेखनबाट विमुख हुने अवस्था आउँछ । शोभा डे भन्नुहुन्छ, ‘म जहाँ भए पनि दिनको १५ सय शब्दचाहिँ लेख्छु ।’ मेरै धेरै लेखक साथी लेखनमा अनुशासित छन् । धेरै विषय अनुभवबाटै सिक्ने हो । एउटा निश्चित समयसम्म लेखिसकेपछि तपाईं थाहा पाउनुहुनेछ– केले काम गर्छ, केले गर्दैन ?

‘गोर्खाल्यान्ड हुनुपर्छ । कारण सही भए पनि हामीले अपनाएको बाटो अलि गलत भयो कि भन्ने लाग्छ ।’

लेख्दै जाँदा कहिलेकाहीँ अप्रत्याशित तरिकाले पात्रहरूको विकास हुन्छ कि हुँदैन ? त्यस्तो अवस्थामा पात्रहरू कसरी व्यवस्थापन गर्नुहुन्छ ?

हुन्छ नि, किन नहुने ? मैले एक पात्रले ‘यस्तो–यस्तो गर्छ’ भनेर सोचेको हुन्छु । एक–दुई घण्टा लेख्न बसेपछि पात्रहरू आफ्नै पारामा अघि बढिरहेका हुन्छन् । मैले हिँडाउन खोजेको बाटो एउटा हुन्छ, लेख्दै जाँदा त्यो अर्कै हुन्छ । पात्रहरू आफैं पखेँटा हालेर उड्छन् । केही पात्रले मैले कहिल्यै नसोचेको काम गर्छन्, अचानक अर्कै बाटो रोजिदिन्छन् ।

तपाईंको आफ्नै जीवनबाट उपन्यास, कथाका पात्र र विषयवस्तु प्रभावित भएका छन् ? ‘ल्यान्ड ह्वेर आई फ्ली’ को ‘रूत्व’ प्रज्वल पराजुली नै हो भनिन्छ नि !

त्यो किताबको सबै पात्रमा कहीँ न कहीँ छु म । मान्छेहरू ‘द गुर्खाज् डटर’ को अन्तिम कथा ‘द इमिग्रेन्ट्स’ मेरै आत्मकथा हो भन्छन्, त्यो हुँदै होइन । तर, रूत्वसँग मेरो समानता छ । कति ठाउँमा मैले ‘रूत्व इज प्रज्वल पराजुली, गोन ब्याड’ पनि भनेको छु । उपन्यासमा रूत्वले गरेको अवलोकन मेरै जीवनसँग मेल खान्छ । मलाई चाहिँ म रूत्व र चित्रलेखाको संयोजन हुँ झैं लाग्छ । मैले मानसालाई पनि आफूसँग जोड्ने गरेको छु । ‘ल्यान्ड ह्वेर आई फ्ली’ को सिक्वेल लेखेँ भने मानसामै फोकस हुन्छु होला ।

‘प्रिक्वेल’ लेख्छु भन्नुभएको थियो । कहिलेकाहीँ प्रकाशककै दबाबमा ‘प्रिक्वेल’ लेख्दा अघिल्लो पुस्तकजस्तो दमदार नहुने डर पनि होला । हार्पर लीको ‘टु किल अ मकिङबर्ड’ जस्तो भव्य त्यसको प्रिक्वेल ‘गो सेट अ वाचम्यान’ भएन भनिन्छ !

मेरो उपन्यासका पात्रले के–के गरे होलान् भन्ने सोच्छु बेला–बेला । एउटा अर्कै किताब लेखेपछि मात्रै ‘ल्यान्ड ह्वेर आई फ्ली’ को प्रिक्वेल वा सिक्वेल लेख्ने निर्णय गर्नेछु । तपाईंले हार्पर लीको नाम लिनुभयो, मचाहिँ अरुन्धती रोयको उदाहरण दिन्छु । उहाँले ‘गड अफ् स्मल थिंग्स’ लेख्नुभयो, त्यति उत्कृष्ट साहित्य कमै आउला । २० वर्षपछि उहाँले ‘द मिनिस्ट्री अफ् अटमस्ट ह्याप्पिनेस’ लेख्नुभयो । यो किताबको सुरुवात एकदमै गज्जब छ, तर बीचमा अल्छिलाग्दो । त्यसैले मेरो सन्दर्भमा त्यस्तो नहोस् भन्ने चाहन्छु । पहिलो र दोस्रोभन्दा तेस्रो किताब राम्रो होस् भन्ने मेरो चाहना छ ।

‘जहाँ बसे पनि, जति घुमे पनि मेरा लागि घर भनेको हिमालय नै हो । म अरु केहीबारे लेख्नै सक्दिनँ । अन्त कतै मेरो उपन्यास वा कथालाई आधार बनाउन सक्दिनँ ।’

तपाईंका दुवै किताबमा नेपाली पारिवारिक जटिलता लेखिएका छन् । नेपाली संस्कृतिलाई विश्वकै पाठकले बुझ्ने गरी कथा भन्न कति कठिन छ ?

सन् १९७०, १९८० को दशकतिर रुस्दीहरूले लेख्दा गाह्रो हुन्थ्यो होला । अहिले त केही बुझिएन भने गुगल गरे भइहाल्यो । हामीले ‘जर्मन अक्टोबरफेस्ट’ बारे खोजेर थाहा पाउनुपर्ने, उनीहरूले चाहिँ हाम्रा पूजापाठ, मराउमा के हुन्छ, त्यो खोज्न नहुने ? अब हरेक विषयलाई प्रासंगिक बनाउनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दैन ।

^{तस्बिरहरू : हेमन्त श्रेष्ठ/कान्तिपुर}

तपाईंका दुवै किताबमा ‘घरको अवधारणा’ माथि चर्चा छ । जीवन र लेखनको सन्दर्भमा तपाईंका लागि घर के हो ?

जहाँ बसे पनि, जति घुमे पनि मेरा लागि घर भनेको हिमालय नै हो । म अरू केहीबारे लेख्नै सक्दिनँ । अन्त कतै मेरो उपन्यास वा कथालाई आधार बनाउनै सक्दिनँ । मलाई लेख्न सजिलो हुने विषय वा मेरो घर भनेकै हिमालय क्षेत्रका पहाडहरू हुन् । अहिले पनि साहित्य महोत्सवहरूमा ‘घरको अवधारणा’ बारे विमर्श भइरहेको हुन्छ । म एक घुमन्ते, एकै ठाउँ नबसेको कत्ति वर्ष भयो । तर, अन्तिममा मेरा लागि घर भनेको हिमालय नै हो ।

गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनमाथि चर्चा गरौं न ! किरण देसाईको किताब ‘द इनहेरिटेन्स अफ लस’ मा कालिम्पोङकै सेटिङ छ । तर, आन्दोलनको खराब चित्रण गरेको आरोप देसाईलाई छ । छुदेन काविमोले पनि ‘फातसुङ’ उपन्यासमा गोर्खाल्यान्डको वास्तविक कथा नभनेको आरोप लाग्यो । त्यो आन्दोलनबारे तपाईंको दृष्टिकोण के हो ?

गोर्खाल्यान्ड बन्नुपर्छ । कारण सही भए पनि हामीले अपनाएको बाटो गलत भयो कि ? हड्ताल गरेर, त्यहीँ बस्नेलाई दुःख दिएर मात्रै गोर्खाल्यान्ड पाइन्छ भन्ने लाग्दैन । गोर्खाल्यान्ड हुनुपर्छ, तर महिनौं बन्द गरेर, अर्थतन्त्र धराशायी बनाएर गोर्खाल्यान्ड बन्दैन ।

गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनसँग नेपालीभाषी बाहुल्यता रहेको सिक्किमले आफूलाई अलग राखेको छ । कहिलेकाहीँ सिक्किमसहितको गोर्खाल्यान्डको प्रसंग पनि उठिरहेकै हुन्छ ! सिक्किमेली भएकै कारण तपाईंले पनि त्यसको आलोचना गर्नुभएको त होइन ?

गोर्खाल्यान्डभन्दा सिक्किमका जनता बढी भाग्यमानी हुन् । तर, कहिलेकाहीँ गोर्खाल्यान्डले सिक्किमलाई असहज पनि बनाएको छ । दार्जिलिङ पहिले सिक्किमकै एक भाग थियो । पछि नेपालले सिक्किमबाट दार्जिलिङलाई आफ्नो बनायो । पछि अंग्रेजहरूले नेपालबाट त्यो भूभाग जिते । मान्छेहरू भन्छन्– सिक्किम र दार्जिलिङ गाभिनुपर्छ, तर मलाई लाग्छ त्यो सम्भव हुँदैन ।

गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनलाई साहित्यले न्याय नगरेको हो ?

किरण देसाईले कालिम्पोङलाई नजिकैबाट अवलोकन गरेर लेखिन् भन्ने लाग्दैन । उनले ‘आउटसाइडर’ का रूपमा लेख्दा समस्या भएको हुनसक्छ । देसाईको सबैभन्दा आलोचना भएको विषय हो– नेपालीहरूलाई ‘स्टेरियोटाइप’ गरेकोमा । सिर्जनाका हिसाबले ‘द इनहेरिटेन्स अफ् लस’ असाधारण छ । तर, देसाईले पढेलेखेका नेपालीसँग संगतै गरिनन् । नेपाली समुदायबीच उनको अन्तरघुलनै भएन । त्यसैले उपन्यासमा नकारात्मक चित्रण गरिन् ।

तपाईंका कथामा अन्तरजातीय विवाह, जातीय विभेदका विषय उठाइएको छ । महिला पात्रहरू पनि शक्तिशाली छन् नि !

मैले भारतीय किताबहरूमा हजुरआमाहरूलाई ‘एजेन्सी’ नभएजसरी प्रस्तुत गरेको पाएँ । उनीहरूलाई अचार बनाइरहेको वा एकदमै मायालाग्दो देखाइएको हुन्छ । त्यसैले मलाई शक्तिशाली हजुरआमा पात्र लेख्न मन थियो– नेताहरूलाई औंलामै नचाउने खालको चित्रलेखाजस्तो । मलाई कसैले ‘तेरो प्रिय पात्र को हो ?’ सोधे म चित्रलेखा नै रोज्छु । मलाई दक्षिण एसियामा ‘ट्याबु’ का रूपमा लिइने विषयमाथि लेख्न मन थियो । समाजै बदल्छु भनेर लेख्या त होइन, तर वरिपरिका विषय समेटेको हुँ ।

‘ल्यान्ड ह्वेर आई फ्ली’ मा अगस्त्य भन्छ, ‘न्युयोर्क छाड्नु पहिचान पनि छाड्नु हो ।’ के नेपालीहरू अहिले पहिचानको संकटमा छन् ?

नेपालका नेपालीलाई पहिचानको संकट के छ र ? भारतका नेपालीलाई चाहिँ छ । नेपालबाट दूरी कायम राखेका नेपालीलाई एक प्रकारको पहिचानको संकट होला । खोजे भेटिन्छ– सबै मान्छेमा पहिचानको संकट । म आफैं पहिचानको संकटमा छु जस्तो लाग्छ । मेरो मुवाँ नेपालको, बुवा गान्तोकको, परिवारको मूल थलो कालिम्पोङ ।

त्यसलाई नयाँ पहिचानका रूपमा पनि लिन सकिन्छ होला नि ?

वास्तवमै हो, सुजीव शाक्यले भनेझैं त्यसलाई ‘ग्रेटर हिमालयन आइडेन्टिटी’ का रूपमा लिए हुन्छ । नेपाल, भारत, भुटान जहाँको नेपाली भए फरकपनले अलग हुनुभन्दा समानताले एकताबद्ध हुनु राम्रो ।

तपाईंको तेस्रो पुस्तक कहिले आउँछ ? यसअघि जयपुर साहित्य महोत्सवमा ‘झट्टै आउँदैन’ भन्नुभएको थियो नि !

धेरै समय लाग्दैन होला अब । अहिले लेख्न मज्जा आइरहेको छ । नयाँ प्रोजेक्टमा काम गरिरहेको छु । यो विषय पहिलो र दोस्रोभन्दा फरक हुनसक्छ । गैरआख्यान पनि हुनसक्छ त्यो । र, त्यो हिमालय क्षेत्रमै आधारित हुन्छ ।