झुपडीदेखि ग्वालियर दरबारसम्म

किशोर नेपालका कथामा बाँचिरहेका छन्– उनको समय र आमाको युगीन सुक्ष्म समाज ।

किशोरले पत्रकार, कथाकार र निबन्धकारका रूपमा राम्रै हैसियत बनाए । उनको कलमले सिनेकर्मीका अदा, साहित्यकारका विचार–कलादेखि संसद् र सडकमा उरालिएको राजनीतिसम्म लेखेको छ । अरूकै कथा–व्यथा लेख्दालेख्दै कहिलेकाहीँ आफ्नै आमाको कथा झट्ट सम्झिन्छन् अनि लाग्छ– अब ती सबै प्राचीन भइसकेछन्, युनानी कथाजत्तिकै । उनकी आमाले बाँचेको जीवन–गाथा आफैंमा एक दन्त्यकथाजस्तो छ । केही सिधा र केही बांगाटिंगा रेखाले बनेको आमाको समयको फाटकमा किशोर दशकौंअघि ब्रिटिस कम्पनीले छोडेर हिँडेका ग्वालियरका दरबारका विशाल गेटभित्र पस्छन् । तर, २०३७ सालमा ५७ वर्षमै बनारसमा बितेकी आमा दिव्यावतीमाथि उनले भावुक कविता लेखेनन्, बरू आफ्नो समयको कथा कहने ‘मेरो समय’ मा संस्मरणका केही झिल्काहरू लेखिहेरे ।

•••

दिव्यावती एक समय ग्वालियर–राजमाताकी आडभरोसा थिइन् । राजा महेन्द्रको निम्तोमा ग्वालियरको सिन्धिया राजपरिवारकी राजमाता विजयाराजे सिन्धिया नेपाल आएकी थिइन् । ग्वालियर महाराज जिवाजी राव सिन्धियाको निधन भइसकेको थियो । भारत सरकारले उनलाई महाराजा दर्जाबाट हटाए पनि त्यो मर्यादाबाट हटाएको थिएन । महेन्द्र युवराज वीरेन्द्रको विवाह विजयाराजेकी छोरीसँग गर्न इच्छुक थिए भन्ने हल्ला व्यापक थियो काठमाडौंमा । हालको शीतल निवासमा विजयाराजे पाहुनाका रूपमा उपस्थित थिइन् (त्यतिबेला त्यो दरबार शाही अतिथि भवन थियो) । विजयाराजेले दिव्यावतीलाई भेट्न बोलाइन् । श्रीमान् बितेपछि बरखी बारेकी हिमधरझैं किशोरकी आमा दरबारमा उपस्थित थिइन् । आमाको छाया पछ्याउँदै दरबार पुगेका थिए– बालक किशोर । भन्छन्, ‘मैले दरबारको सान र वैभव पहिलोपटक त्यहीँ देखेँ ।’

लामो भलाकुसारीपछि विजयाराजेले दिव्यावतीलाई भनेकी थिइन्, ‘तिमी त मेरो पुरानो सखी, मेरो विश्वास–पात्र हौ । ग्वालियर आऊ, मेरो सहयोगी भएर बस्नू ! छोरा पनि लिएर आउ, राम्रो स्कुल पढाइदिन्छु ।’ दिव्यावतीले ‘हस् सरकार’ मात्रै भनिन् । राजमाताले दिव्यावतीको हातमा एउटा खाम थमाइदिइन्, जहाँ थियो– भारु एक हजार । उनी ‘के गरौं, कसो गरौं’ को दोधारमा थिइन्, हजुरदिदी (किशोरकी फूपु) सँग सल्लाह मागिन् । उनले ‘नजाऊ’ भन्न सकिनन्, तर किशोरलाई ग्वालियर पठाउन पनि चाहिनन् । र, आमाले पनि लैजाने आँट गरिनन् । किशोर काठमाडौंमै छुटे, दिव्यावती भारत मध्यप्रदेशको ग्वालियर पुगिन् र जीवनैभर विजयाराजेको निजी सहायक बनिन् । त्यो एउटा यस्तो बिन्दु थियो, जहाँ आमा–छोरा ठ्याक्कै छुट्टिएका थिए ।

असलमा यो किशोरकी आमाको सुख–खोजको अजीव कहानी हो, जसले ग्वालियरको दरबारका दिवारभित्र जीवन बिताइन् । जो जीवनको मध्यान्तरमा एक्लै–एक्लै ‘समृद्धि’ खोज्दै दरबार पसिन् ।

मान्छेहरू यसो पनि भन्छन्– ‘आमालाई त्यसै महान् भनिदिनु हुँदैन, उनको कर्म हेरेर मात्रै भनिनुपर्छ ।’ तर, किशोरको बुझाइमा आमा यस्तो विम्ब हो, जसको व्यक्तित्व नै त्यो शब्दको ओजमा छ बरु आमाको जीवनको शून्यताचाहिँ स्विकार्नुपर्छ । दिव्यावती सांसारिक भौतिक अस्तित्वबाट अस्ताएर कहिल्यै नफर्किने ‘दूरको देश’ पुगेको दशकौं भयो । आमा नहुँदा उनीसँगको दूरी झन् तन्किन्छ ? किशोर भन्छन्, ‘आमासँगको सम्बन्ध कहिल्यै दूरीको नहुने रहेछ, जसबाट हामी उत्पन्न भयौं त्यो शरीरसँग जहिल्यै मोह कायम रहने रहेछ । हामीलाई जन्म दिने आमा महान् हुन्– निश्छल, भावुक, सहृदय र अत्यन्तै संवेदनशील पनि ।’

•••

अन्य नेपाली आमाझैं किशोरकी आमाले पनि असाध्यै अप्ठ्यारो जीवन बाँचिन् । काठमाडौंमा दह्रो पाइला टेकेर उभिनलाई साह्रै गाह्रो भयो । श्रीमान् टङ्कनाथ नेपाल संसारको भौतिक उज्यालोबाट अँध्यारोको अनन्त यात्रामा गइसकेका थिए, जो थिए– बनारसबाट दीक्षित एक पण्डित ।

टङ्कनाथ ज्योतीषशास्त्री थिए । बनारसबाट नेपाल फिरेपछि उनको इच्छा थियो– दरबारमा काम गर्ने । तर, घरानियाँ पण्डितहरूको दबदबा थियो दरबारमा । बिन्ती चढाउँदा पनि जागिर पाएनन्– पण्डितहरूको घात–प्रतिघातले । अनि श्रीमती दिव्यावतीसहित भारत मध्यप्रदेशको सागरमा बसोबास गरिरहेका विद्रोही राणा खड्गशमशेरको दरबार पुगे, जो पाल्पाबाट निर्वासित भएका थिए । खड्गकी छोरीपट्टिकी नातिनी विजयाराजेसँग दिव्यावतीको गहिरो मित्रता त्यसैबेला भयो । विजयाराजे युवराज शमशेरकी छोरी (पछि पशुपतिशमशेरकी सासू) हुन् ।

तर, सागरमा टङ्कनाथको मन अडिएन । नुवाकोटको झिल्टुङ गाउँ फिर्ने मन पनि भएन । फर्केर खिचापोखरीमा बसोबास सुरु गरे । जेठी र माइली छोरी सागरमै जन्मेका थिए, कान्छीको जन्म खिचापोखरीमा भयो । तर, किशोरचाहिँ झिल्टुङमा जन्मिए– २००८ सालमा । ‘छोराको बाबु बन्ने’ चाहना भएका पिताको इच्छा थियो– छोरो पुर्ख्यौली घरमै जन्मोस् । त्यसैले गर्भवती दिव्यावतीलाई उलिनकाठमा बोकाएर झिल्टुङ पुर्‍याइयो । किशोर ‘तेल्याहा’ सन्तान भई जन्मिए– तीन छोरीपछिको एक छोरा । ऊबेला गाउँसहरमा भनिन्थ्यो– तेल्याहाले परिवारै पिर्छ । तर, परिवारमा ठूलो उत्सव बन्यो किशोरको जन्म ।

टङ्कनाथकी जेठी दिदी (जसलाई किशोर हजुरदिदी सम्बोधन गर्थे) थापाथलीको चन्द्रशमशेर महाराजका छोरा सिंहशमशेरको दरबारमा काम गर्थिन् । उनी थिइन्, सिंहमहलको धाइ सुसारेहरूकी प्रमुख अर्थात् अढाइनी बज्यै । किशोरको जन्मपछि एक्ली अढाइनी बज्यैलाई ‘अवकाशपछिको जीवनका लागि’ सिंहशमशेरले बत्तीसपुतलीमा घर किनिदिए । टङ्कनाथले आफूसँग भएको जम्मै पैसा थपेर जग्गा बढाए र दिदीसँगै बत्तीसपुतली बस्न थाले ।

किशोर ५ वर्षकै छँदा पिता टङ्कनाथको निधन भयो । किशोरको स्मृतिगारमा केवल पिताको एकदमै धमिलो तस्बिर सुरक्षित छ ।

टङ्कनाथ भारत–नेपाल ओहोरदोहोर गरिरहन्थे । घर फर्केको केही दिनमै उनका बुबा ‘महाप्रस्थान’ मा गए । किशोर भन्छन्, ‘मलाई बुबाले सोध्नुभएको सायद अन्तिम प्रश्न याद छ– भुन्टे, के छ त तेरो ?’

•••

टङ्कनाथको निधनपछि घरको ऋण तिर्न हम्मे पर्‍यो दिव्यावतीलाई । झिल्टुङको खेतीपातीले ठिकै गुजारा त हुन्थ्यो, तर काठमाडौंको जिन्दगी साह्रै खर्चिलो थियो । काठमान्डुको धान्न नसकिने जीवन सजिलो बनाउन दिव्यावती ग्वालियर गइन् कामको खोजीमा । दरबारमा उनले गर्नुपर्ने काम थियो– राजमाताका लागि फूल टिप्नु, माला सिउनु, पूजा गर्नु ।

दरबारबाट दिव्यावती चिठी लेख्थिन्, चिठीमै पठाउँथिन् किशोरलाई, पाँच–दशको भारु नोट । लेखेकी हुन्थिन्, ‘हेर् तेरो पेट खराब छ, जेतेमेते नखानु नि !’ किशोर पनि चिठीको जवाफ फर्काउँथे, ‘यहाँ ठिकै छ आमा, हजुरदिदी पनि ठिकै हुनुहुन्छ । हजुरको गाथमा आराम होला, राम्रोसँग रहनुहोला ।’ हजुरदिदी किशोरको प्रथम शिक्षक थिइन् । उनलाई अक्षर चिनाइन्, ‘चण्डी’ पढाइन् । किशोर २०१४ सालमा बत्तिसपुतलीको आदर्श विद्याश्रममा भर्ना भए । हजुरदिदीको औंला समाएर वाग्मती नुहाउन जान्थे किशोर । ‘वाग्मती कञ्चन थियो उबेला । मलाई पानीदेखि डर लाग्थ्यो, तर हजुरदिदी मलाई पानीमा झ्वाम्मै ठेलिदिनुहुन्थ्यो । म नुहाएर निस्किन्थें,’ किशोर सहरका श्यामश्वेत पुराना दिनतिर बरालिन्छन् ।

बर्दियाको नौरंगामा १७ बिघा जग्गा थियो किशोर–परिवारको । भूमिसुधारको मारमा पर्‍यो त्यो । जमिनदारले जग्गा आफ्नो नाममा पारे । जग्गा गएपछि दिव्यावती खंग्रङ्गै भइन् । ‘त्यो पनि एक कारण बन्यो, आमा ग्वालियर पुग्नुमा,’ किशोर भन्छन्, ‘बुबाले कमाएको त्यो सम्पत्ति कहिल्यै फिर्ता भएन । आमालाई दरबारबाट राम्रै प्याकेज आउँथ्यो, तर त्यो पैसा परिवार पाल्नै ठिक्क हुन्थ्यो ।’ दिव्यावतीको वार्षिक तलब थियो– भारु २४ सय रुपैयाँ । दुःखका ती दिनमा किशोर हकर पनि भए– ‘स्वतन्त्र समाचार दैनिक’, ‘समीक्षा’ आदि पत्रिका बेच्थे सहरका गल्लीहरू घुमेर । डिल्लीबजारको एक होटलमा चियाको गिलास पनि माझे । भन्छन् ‘सुनको थालमा खाना पस्केर मलाई कसैले दिएको थिएन ।’

•••

११ वर्षको छँदा आमा भेट्न ग्वालियर हिँडे किशोर । कसैको सहयोगमा गोरखपुर पुगेका उनी त्यसपछि एक्लै झाँसी पुगे र रेलबाटै ग्वालियर । त्यो ‘जयविलाश प्यालेस’ को सान–सौकत–वैभवको सम्झना उनको मस्तिष्कमा तस्बिर–फ्रेम भएर टाँगिएको छ । दरबारमा थियो– भव्य टेनिस कोर्ट, क्रिकेट ग्राउन्ड, ठुल्ठूला फलफूलका बगैंचा...। त्यहाँ घोडा–दौड हुन्थ्यो, मगमग बास्नादार अत्तर छर्केर हिँडिरहेका युवती हुन्थे । सुरक्षा प्रबन्ध कस्तो भने तीनवटा गेट पार गरेपछि मात्रै दरबार छिर्न पाइन्थ्यो । भारत स्वतन्त्र भएपछि पनि रियासतका महाराजको ठूलो इज्जत थियो त्यहाँ ।

दरबार वास्तवमै मनोहर, सुरम्य र सानदार थियो । ब्रिटिस र मुगल वास्तुकलाको सम्मिश्रणको प्रभाव भएको दरबारभित्र थियो– बकिङ्घम प्यालेसको शैली । त्यहाँ सिन्धिया वंशको गरगहना सजाइने छुट्टै संग्रहालय थियो । त्यो देखेर चकित–विस्मित थिए किशोर । उनको नजरमा त्यसबेला नेपालका सानदार दरबार थिए– केशरमहल, सिंहदरबार र थापाथलीको सिंहमहल । किशोर १५ दिन जयविलाश प्यालेस बसेर काठमाडौं फर्किए ।

•••

डिल्लीबजार ओह्रालोमा नेपाल–भारत सांस्कृतिक केन्द्रको पुस्तकालय थियो, अध्यक्ष थिए– कृष्णप्रसाद रिमाल (कवि गोपालप्रसाद रिमालका जेठा दाजु) । किशोर त्यहाँ जान्थे र नियमित पढ्थे– ‘सारिका’, ‘धर्मयुग’, ‘दिनमान’, ‘कादम्बिनी’, ‘ज्ञानोदय’ जस्ता पत्रपत्रिका । त्यसैबेला डा. राममनोहर लोहियाको विचारबाट प्रभावित भएर चिठी लेखे, तर चिठी प्राप्त भएकै दिन लोहियाको निधन भयो । लोहियाका पिए ओमप्रकाश दीपकले त्यो चिठी प्रदीप गिरिलाई पठाए । त्यसपछि किशोर प्रदीपका अनुयायी भए अनि होमिए प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा । ‘मेरो गतिविधिमाथि प्रहरीको निगरानी थियो । त्यही चिठी प्रहरीले जफत गर्‍यो र म पक्राउ परें,’ किशोर भन्छन् ।

‘अराष्ट्रिय तत्त्व’ को आरोपमा चिसो जेलमा पटक–पटक पुगेपछि आमासँग किशोरको सम्पर्कविच्छेद भयो । ‘जेलबाट छुटेको केही समयपछि आमा भेट्न गएँ, तर निकै रिसाउनुभएको रहेछ– मेरो जेल–यात्राको खबरले,’ किशोर भन्छन् । ग्वालियर पुगेको भोलिपल्ट विजयाराजेसँग किशोरको भेट भयो । दिव्यावतीले राजमातासँग भनेकी थिइन्– ‘बिग्रेको छोरालाई सम्झाइदिनु’ । ‘राजमाताले सम्झाएपछि छोरो कसो नमान्ला भन्ने आमालाई लागेको थियो,’ किशोर भन्छन् ।

राजमातालाई किशोरले भने, ‘म लोहियाको विचारबाट प्रभावित छु, प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा लागेको छु ।’ त्यसपछि त्यो भेटको कथाले अर्कै मोड लियो ।

त्यसबेला किशोर पत्रकारितामा पनि जमिसकेका थिए– नेपाल टाइम्स र अन्य दैनिक अखबारमा काम गर्थें । रुचि थियो– लेखन, पठन र पत्रकारिता ।

‘मेरो कुरा सुनिसकेपछि राजमाता मस्त हाँसिन् । उनी मसहुर राजनीतिज्ञ थिइन् र भारतीय जनसंघको संस्थापक पनि । राजमाताको त्यो शब्द अझै मेरो कानमा गुन्जिन्छ,’ किशोर सम्झिन्छन् । किशोरलाई सुनिसकेपछि विजयाराजेले दिव्यावतीसँग भनिन्, ‘पण्डितनी तिम्रो बुद्धि बिग्रिएछ ! भविष्यमा यो ठूलो मान्छे बन्छ । छोरा गलत लाइनमा लागेको छैन, तिमीहरू बुझ्दैनौ यस्तो ठूला कुरा । पीर नमान ।’

राजमाताले किशोरको हातमा बाटो–खर्चस्वरूप एक हजार भारु थमाइदिइन् । ‘त्यसपछि आमा खुसी हुनुभयो, उहाँको चिन्ता मेटियो । सायद लाग्यो– छोरोको जिन्दगी राम्रै चल्नेछ । त्यो दिन मैले आमाबाट अभयदान पाएँ,’ किशोर भन्छन् । किशोरको पत्रकारिताको ग्राफ बढ्दै गयो । ‘दिनमान’, ‘टाइम्स अफ इन्डिया’ मा काम गर्न थाले, जतिबेला उनी १६/१७ वर्षका थिए । ‘दिनमान’ का सम्पादक रघुवीर सहायले उनलाई नेपाल संवाददाता नियुक्त गरे । फेरि आमालाई भेट्न गए, राजमातासँग भने, ‘म टाइम्स अफ इन्डिया र दिनमानको नेपाल संवाददाता भएँ ।’ राजमाता असाध्यै दङ्ग भइन्, आमा झन् दंग !

•••

दिव्यावतीको जीवनचक्र आफ्नै शैलीमा चलिरह्यो– किशोरसँग चिठी आदानप्रदान, भेटघाट भइरह्यो । अचानक एक दिन आमालाई क्यान्सर भएको खबर पाए किशोरले । ‘डाक्टरले निराशावादी कुरा गरे, भने– आमालाई क्यान्सर छ सेकेन्ड स्टेजको,’ किशोर सम्झिन्छन्, ‘राजमाताले भनेकी थिइन्– अवस्था जटिल छ, फस्ट स्टेजको भए उपचारका लागि बेलायत पठाउँथे ।’ त्यसपछिको तीन महिना किशोर र आमा अस्पताल आउजाउ गरिरहे ।

किशोरलाई राजमाताले भनिन्, ‘आमालाई एकपटक घर लिएर जाऊ । कति बस्न चाहन्छिन् राख, फेरि यतै ल्याऊ । जहाँ जान मन छ लैजाऊ, खर्च म प्रबन्ध गर्छु ।’ दिव्यावती काठमान्डू फर्किइन्, केही समयपछि भनिन्– बनारस जान्छु, शिवरात्रि आउँदै छ, विश्वनाथ बाबाको दर्शन पनि गर्छु । दिव्यावतीलाई बनारसको सिन्धिया घाटस्थित धर्मशाला पुर्‍याएको तेस्रो दिन शिवरात्रि परेको थियो । उनका गोडा बिहानैदेखि चिसा भएका थिए । तताउने अनेक प्रयत्न गर्दागर्दै त्यही मध्यरात किशोरको काखमा दिव्यावतीले अन्तिम सास फेरिन् । र, जीवनका वक्ररेखामा उनीएका सबै दुःखहरू विसर्जन गरिन् ।

•••

बनारसको मणिकर्णिका घाटमा १३ दिन किरिया बसेपछि किशोर काठमान्डु फर्किए ।

दिव्यावती धार्मिक थिइन्– दत्तात्रय, चन्द्रमा र बृहस्पतिको पूजाअर्चना गर्थिन् । ‘छोराको पेट नदुखोस्’ भन्दै जीवनभरै चन्द्रमाको पूजा–आराधना गरिन् ।

दिव्यावती जमिनदारसँग हक लिन साहसी भएर लडिरहिन्, तनावका असरहरूबीच परिवारको डुंगा पार गराइन् । हिन्दुस्तानका सबै तीर्थ पुगिन् । राजमातासँगै बेलायत पुगिन् । किशोरको दाबी छ– ‘आमाले जत्ति हवाईजहाज र रेल मेरो कुल–खान्दनमा कसैले चढेका छैनन् ।’

किशोरकी आमाले बिताएको जीवन आम नेपाली महिलाको भन्दा निकै उतारचढावपूर्ण रह्यो । उनले झुपडीदेखि दरबारसम्मका सुखदुःखलाई नजिकैबाट देखिन् । विजयाराजेलाई इन्दिरा गान्धीले जेल हालिन्, त्यो संकटकालीन अवस्थामा उनी राजमातासँगै तिहाड जेलमा बसिन्– टेक केयर गर्न ।

दिव्यावती ध्यानस्त भएर स्तोत्र पाठ गर्थिन् । आमाले ‘गीता’, ‘महाभारत’ सुस्त–सुस्त पढिरहको दृश्य अहिले पनि किशोरको पाको सम्झनामा आइरहन्छ । हजुरदिदीचाहिँ ब्रह्मानन्दको हिन्दी भजन गुनगुनाउँथिन् साँझतिर । किशोरलाई आमा भनिरहन्थिन्– परम्परा धान्नुपर्छ है केटा ! कुलदेउताको पूजा, सासूससुराको श्राद्धको मिति उनलाई कण्ठै हुन्थ्यो । एकादशीको ब्रत बस्थिन्, निराहार । कृष्णले अर्जुनलाई सुनाएको गीताको श्लोकको अर्थ किशोरलाई सुनाउँथिन्– ‘यो पृथ्वीमा तिमीले जुन काम गर्‍यौ, म त्यो सबैबाट मोक्ष गरिदिन्छु । कर्तव्य गर, मोक्ष प्राप्त गर्नेछौ ।’

किशोर सोचिरहन्छन्– आमा त्यो श्लोकबाट प्रभावित थिइन् र सायद उनले मोक्ष पाइन् ।

•••

आमाको जीवनको डायरीका पृष्ठहरू सम्झिँदा किशोरलाई लाग्छ– उनी कठोर समाजमा बाँचिन्, तर स्वतन्त्र र खुसी भएर । आफू निकै बिरामी भएका बेला आमाले सुन बन्धकी राखेर उपचार गराउँदाको संकटपूर्ण घडी याद गर्दा अहिले पनि किशोर एकतमास हुन्छन् । बुबा बितेपछि आमाको दुःख हेर्दै उनी कल्पिन्थे– मसँग रुपैयाँ हुन्थ्यो भने आमालाई एउटा साडी किनिदिन्थें ।

किशोरलाई स्मृतिहरूले असाध्यै घेर्छन् बेलाबेला । बुबा टङ्कनाथको संकलनमा थियो– कश्मीराको कोट, मफलर, केही एभरेडी ब्याट्री, रेडियो । श्रीमान्को यादस्वरूप ती सबैलाई संगालेर राख्न चाहन्थिन् दिव्यावती । बुबाले पिएको ५५५ चुरोट राखिने गेल्टिनका बट्टाहरू पनि थिए । किशोरले तिनलाई पांग्रा बनाएर खेले, आमाले चड्कन हानिन् । ‘मेरो समय’ मा किशोरले लेखेका छन्, ‘गोल्टिनमार चुरोट समाजमा स्टेटस सिम्बोल मानिन्थ्यो ।’

बालखैमा आमाको पछिपछि झिल्टुङ पुगेका केही सम्झना किशोरका मस्तिष्क–कोषमा टाँस्सिएकै छन्, ‘म हिँड्न नसक्ने, आमा बोक्न नसक्ने । एक दिनको बाटो हिँड्न दुई दिन लाग्थ्यो ।’

कहिलेकसो किशोर बनारस विश्वनाथको एउटा घटना याद गर्छन्– एक साधु आएर आमालाई हेर्छन्, ऋषिकेशको जल खुवाउँछन् र चन्दन लगाइदिँदै भन्छन्– ‘मलाई लाग्छ, ईश्वरले तपाईंको कल्याण गर्नुहुनेछ ।’ कल्याणको दुई अर्थ हुन्छ– तिमी स्वस्थ हुन्छौ वा तिम्रो मुक्ति हुनेछ । साधु आधा घण्टा त्यहीँ बसेर कतै अलप हुन्छन् । त्यो घटना आज पनि किशोरलाई रहस्यमय लाग्छ । भन्छन्– ‘आमाको अनुसार उहाँले मुक्ति पाउनुभयो ।’

अहिले पनि बिरामी भएका बेला किशोरलाई आमा सुदूरबाट बोलेको झल्को आउँछ– ‘बाबु जेतेमेते नखा है !’ तर, उनको सपनीमा आमा कहिल्यै आइनन् ।

‘आमाको मायाको न्यानो संसारका कुनै पनि वस्तुसँग तुलना हुँदैन । तुलना गर्नु नै आमाको अपमान हो,’ आँखाको आयातनमा टाँगिएकी आमा सम्झँदै किशोर भन्छन्, ‘उनी सधैं खुसी भएर सन्तानको उन्नतिका लागि कष्ट उठाउँछिन् ।’