प्रकृति र कर्मको पूजा

खेंल (मादल), डिग्री, झाँझको झन्कार सुन्दा मेरा कान उत्सुक हुन्छन् । शरीर र खुट्टाहरू बाजाको तालमा झुम्न थालिसक्छन् । करमपूजाको साँझ गोरगोर (मालपुवा), ठकुवा अस्मा (पुरी) को मगमग बास्ना गाउँभर छरिन्छ । करम रूखको हरियो हाँगा र काँकडो पुँप (गंगटो फूल) नल्याएसम्म करमपूजा विधि नै पूरा हुँदैन ।

त्यो साँझ मेरा दौंतरीहरू पनि करमपूजाको नाममा उपवास बसेका थिए । जति केटी थियौं त्यति नै केटा साथी उपवासमा । तीन–तीन जना अथवा पाँच–पाँच जना अविवाहित केटाकेटी उपवास बस्ने चलन छ । साँझ पुरुषहरू बाजागाजासहित करम रूखको हाँगा काट्न जान्छन् भने महिला बाजागाजासहित काँकडो पुँप टिप्न जान्छन् ।

करमपूजा उराँव समुदायको ठूलो पर्व हो । यो भाद्र शुक्ल पूर्णिमाका दिनदेखि दसैंसम्म मनाइन्छ । यस अवधिमा पनि विभिन्न करम छन् । निज्ज (नेंग) करम, जोंख करम, गछुवा करम, जितिया करम हुँदै दसे करममा पुगेर समापन हुन्छ । पहिलो दिन निज्ज करम मनाइन्छ । नेपाल र अन्य देशका उराँवले यो पर्वलाई धुमधामका साथ मनाउने गर्छन् । जुन गाउँमा नेंग (समुदायका अगुवा) हुन्छन्, उनले मात्र करम गाड्ने गर्छन् । फरकफरक गोत्रमध्ये केही गोत्रले मात्र करम गाड्न पाउने नियम जस्तै छ । नेंगले तीन वर्ष या पाँच वर्ष लगातार करम गाड्नुपर्छ ।

पुँप टिप्न गएको महिलाको बाजागाजा टोली र करमको हाँगा काट्न गएका पुरुष टोलीलाई गाउँभन्दा पर नहरमा भेट गराउनुपर्ने हुन्छ । त्यो पनि घुम्टोले मुख छोपेर । त्यहींबाट नेंगले दुवै समूहबाट ल्याइएको करमको हाँगा र काँकडो पुँपलाई लिएर आफ्नो घरको छानामा राख्छन् ।

करमपूजामा जौवा राख्नु अनिवार्य छ । त्यसका लागि एक हप्ता अगाडि नै गाउँलेहरू भेला हुन्छन् र जमरा राख्ने दिन तोक्छन् । जमरा राख्ने दिन सबै गाउँलेले आ–आफ्नो घरआँगन लिपपोत गरी चिटिक्क पार्छन् । जमरा राख्ने भाँडो लिएर बाजागाजासहित नदी वा नहरमा गएर नुहाइधुवाइ गर्दै बालुवा ल्याइन्छ । लिपपोत गरेर चौका लगाएको ठाउँमा सबै बालुवा थुपारिन्छ । गहुँ, मकै, जौं र धान बालुवामा मिसाएर, छेउमा धुप बालेर पूजाविधि सम्पन्न गरिन्छ । र, सबैले आ–आफ्नो भाग लिएर घर जान्छन् । त्यही दिनदेखि गाउँलेहरू साँझको समय अखडा जगाउन थाल्छन्, नाचगानको अभ्यासमा जुट्छन् । नेंगको घरमा करमको हाँगा र काँकडो पुँप लगिसकेपछि सबैले आ–आफ्नो घरमा मिठो पकवान बनाउँछन् । परिवार, साथीसंगी, आफन्त सँगै बसेर खाने गरिन्छ । जो उपवासमा छन्, उनीहरूले भने नेंगकै घरको पकवान खाने चलन छ ।

थालमा अस्मा (मालपुवा), काँकडो पुँप, जमरा, अक्षता, धुप, जाँड, अम्खोरामा पानी र सजिएको थालको बीचमा दियो राखेर घरघरबाट मानिस निस्कन्छन् । दियोको दीप्तिमा उज्यालिएको उनीहरूको अनुहारमा ठूलो उत्साह देखिन्छ । यही उत्साह बोकेर उनीहरू अखडातिर सोझिन्छन् । अखडामा पूजाका सामग्री र जमरा राखिन्छ । फरक–फरक अन्नबाट टुसाएका जमरा सामूहिकताको बिम्ब पनि हो । जसरी समाजमा फरकफरक जात, धर्म, समुदायका मानिस मिलेर बस्छन्, जमरा पनि एउटै भाँडोमा सुन्दर देखिन्छ ।

उराँवहरूको उत्पत्ति मिथकसँग जोडिएकाले काँकडो पुँप महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । जति पनि पूजाका सामग्री हुन्छन्, सबैमा यो छुट्दैन । प्राकृतिक महत्त्व बुझेर पनि यसलाई पुज्ने गरिन्छ, जुन मानिसको जीवनयापनसँग आत्मीय रहेको हुन्छ । करम रूखलाई पूजा गर्नुको कारण जंगली जनावरबाट जोगिने विश्वास पनि हो । बोटबिरुवा त हाम्रो जीवनका लागि अति आवश्यक हुन् । यिनलाई पूजा गर्नु, संरक्षण गर्नु सबै समुदायको उत्तिकै जिम्मेवारी छ ।

अखडामा बुज्रुग बूढाबूढी हुन्छन् । तर पूजा भने पुरुषको हातबाट सुरु हुन्छ अनि मात्र महिलाले पालो पाउँछन् । प्रकृतिको पर्वमा समेत महिलालाई दोस्रो स्थानमा राख्नु विडम्बना छैन त ? यहाँबाट पनि देख्न सक्छौं, पुरुषहरू कसरी महिलालाई आफूभन्दा पछाडि सोच्दा रहेछन् ।

करम गाड्ने बेला उपस्थित महिला–पुरुषले गीत गाउँदै अखडा परिक्रमा गर्छन् ।

नेगनिगे नेगनि भले नेगनि

एङ्गहा करम गाँडाय चियो, भले नेगनि...

करम गाडेदेखि नउखेलेसम्म अखडा रुँग्न बसेको बूढाबूढी अथवा धामीले करमपूजाको महत्त्व र करमपूजा किन गर्न थालियो कुरा ‘कथा’ भनेर सुनाउँछन् । कथा सुन्दै रातभर जाग्राम बसेर नाचगान चल्छ । ठाउँअनुसार उराँव समुदायमा पनि करमपूजा बारे फरक–फरक कथा छन् । खासमा उराँवहरू प्रकृतिप्रेमी हुन्, जो गाउँघरमा, खेतीपातीमा रमाउँछन् । कर्ममा विश्वास गर्ने भएकाले उनीहरूको मनमा शान्ति हुन्छ भनिन्छ ।

उराँव समुदायका महिलाको पहिरनमा लामो सेतो खदर कपडा हुन्छ, त्यसको तल एक बित्ताजतिको रातो पैडा (बोडर) भएको साडी लाउँछन् । खुट्टामा पाँइडा, पाखुरामा पाइथ, घाँटीमा पितोजी, गागला पुन, चादवा, हासली र कट्सेर लगाउँछन् भने नाकमा नकबुनी र कानमा बिडियो लगाउँछन् । टाउकामा जुरो बाँधेर जमरा सिउरिन्छन् । पुरुषहरू सेतो धोती, सेतो सर्ट वा भेस्ट, टाउकामा रातो अथवा सेतो फेटा बाँध्छन् र कानमा जमरा सिउरिन्छन् । तर, अहिलेको बजारीकरण र आधुनिकताले नयाँनयाँ डिजाइनका पहिरनले प्रभाव परेको छ ।

करम नृत्यमा तीनवटा तह हुन्छन्– करम बेच्ना (नृत्य), कानाबरना (जाने आउने) र झुमर नृत्य ।

करम बेच्ना : कथा वाचनपछि करम बेच्ना नाचिन्छ । करम किन, कसरी, कुन दिन मनाइन्छ भन्ने कथामा आधारित रहेर गीत गाउँदै समूहमा नृत्य गरिन्छ । यो नृत्यको गति मध्यम खालको हुन्छ ।

कानाबरना : करम नृत्यपछि नाच्ने कानाबरना हो । जहाँ महिला र पुरुष एकअर्कालाई भेट्ने, आउनेजाने क्रमलाई गीत र नृत्यमार्फत नै प्रस्तुत गरिन्छ ।

झुमर नृत्य : कानाबरना नृत्य सकिएपछि र कुखुराले बासेपछि झुमर नृत्य खेल्न थालिन्छ । बिहानै सुरु गरेको झुमर साँझ करम उखालेर नदी, खोला, नहर या पोखरीमा विसर्जन गरेर आएसम्म पनि खेल्ने गरिन्छ । यसको गीत र नृत्यको गति तीव्र हुन्छ ।

अघिल्लो दिन जोजो उपवास बसेका हुन्छन्, सबै करम गाडेको ठाउँमा जम्मा हुन्छन् । त्यहाँ नेंग र बुज्रुक बूढाबूढी पनि रहन्छन् । करमलाई गाउँको प्रत्येक घरमा डुलाएर र नदी वा नहरमा विसर्जन गर्नुपर्छ ।

घरघरबाट पाएको उपहार सबै व्रतालु र बाजागाजा बजाउने समूहमा बाँडफाँट हुन्छ । जम्मा भएको रकम थप बाजा किन्न वा लुगा किन्नका लागि छुट्याइन्छ । समुदायमा जे आवश्यक छ, त्यसको जोहो गरिन्छ । प्रकृतिले हामीलाई धेरै कुरा दिएको छ । करमपूजा प्रकृति र कर्मकै पूजा हो । हामी प्रकृतिपूजक हौं ।