पेमाको ‘शाम्बाला’ अवतार 

उमेरले छोरोजस्तो लाग्ने कान्छो पति दावाका लागि पेमा कर्मले पनि पत्नी कम, आमा ज्यादा हुन् । त्यही दावाको पढाइकै कारण पेमा गाउँको राम सरसँग नजिकिन्छिन् । समाजले ठान्छ, हुर्कंदै गरेको बच्चा ‘राम सर’ को हो । दावाको बालमस्तिष्कले त्यसैलाई सत्य ठान्छ । हिमाली भेगको चिसो सिरेटोले झैं द्रुत गतिमा यो हल्लाले ल्हासाबाट फर्कंदै गरेको टासीको मुटु चिस्याउँछ । आफ्नो प्रियसीसँग जोडिएको यो हल्लालाई साँचो ठानेर घर फर्कंदै गरेको टासीले बाटो फेर्छ । समाजसँग सामना गर्ने हिम्मत नभेटेका टासीले नाङ्ला पासतिरबाटै बाटो मोडेको थाहा पाएसँगै पतिको खोजीमा निस्किन्छिन्, गर्भवती पेमा π

मीनबहादुर भामद्वारा निर्देशित ‘शाम्बाला’, हुर्कंदै गरेका नयाँ प्रश्नहरूको उत्तर खोज्न हिँडेकी पेमाको यात्रा हो । जसले पति खोज्ने यो यात्रामा आफ्नो सह–अस्तित्व भेट्टाउँछिन् । समाज, मान/मर्यादा र प्रेमभन्दा पर आफ्नो संसार देख्छिन् । यो यात्रामा पेमाले अनुभव गर्दै जाने भोगाइ, प्राप्त गर्दै जाने जीवनदर्शन अनि अनुभूतिहरू निकै गहकिला छन् । पेमाको जीवन भोगाइ, अनुभव र संघर्ष ती तमाम महिलाहरूको कथा हो, जो अझै पितृसत्तासँग लडिरहेका छन् । पितृसत्ताले थोपरेको सीमाहरू भत्काउँदै गरिएको एक अन्तरात्माको छुवाइ हो– ‘शाम्बाला’ ।

यो एउटा यस्तो फिल्म हो जहाँ संवाद होइन दृश्यप्रधान छ । फिल्ममा अधिकांश समय पात्रले टिबेटियन भाषा बोल्छन्, एकाध दृश्यमा मात्रै नेपाली भाषाको प्रयोग छ । तर, मीनले कथा वाचनमा समाएको दृश्य भाषाको शैली यति सशक्त छ कि, पात्रहरूका भावना बुझ्न संवादकै सहारा लिइरहनु पर्दैन । फिल्ममा एउटा दृश्य छ, जहाँ भान्सामा तीनै पतिहरू खाना खाइरहेका हुन्छन्, पेमा चुलोमा व्यस्त छिन् । लहरै बसेर खानाको मज्जा लिइरहेको यो दृश्य यति लामो समयसम्म देखाइन्छ कि, टासी र दावाले त्यसबीच गर्ने हरेक रमाइला गतिविधिले ध्यान तानिरहन्छ । जब, क्यामेरा बिस्तारै ऐनाबाट हटेर वास्तविक पात्रहरूतर्फ फर्कन्छ, तब त्यस दृश्यले बोल्ने विम्बले मथिङ्गल हल्लाउँछ । लामो समय वास्तविक लागिरहेको उक्त दृश्य अब असत्य लाग्छ, भ्रमजस्तो देखिन्छ । यो दृश्य विस्तारै पेमाका जीवनबाट तोडिँदै जाने भ्रमहरू अनि अंगाल्दै जाने वास्तविकताहरूको प्रतिविम्ब हो ।

लामा–लामा सटले ‘शाम्बाला’ को कथा भन्ने गतिबिना हतारोको लाग्छ । फेरि यहाँका पात्रहरूलाई गोरखपुरको रेल छुटिहाल्ला भन्ने हतारो पनि त छैन π होला, पेमालाई टासीसँग भेटेर सत्य सुनाउने हतारो π यता, पेमालाई साथ दिन यात्रामा सँगसँगै हिँडेको कर्मसँग छ रिम्पोछेको अन्तिम श्वाससम्मै सेवा गर्ने कर्तव्यनिष्ठताको हुटहुटी । यही हतारो र हुटहुटी पूरा गर्नुअघि यी दुईले यो धीमा यात्राको गन्तव्य भेट्नुछ । गन्तव्य भेट्ने यही यात्रामार्फत निर्देशकले विभिन्न जीवनहरूलाई छोएका छन्, अनि जीवनको नयाँ खोज पहिल्याएका छन् । फिल्मको कथा भन्ने शैली धीमा भए पनि दर्शकलाई बाँधिरहने थुप्रै तत्त्वहरू फिल्ममा छन् । जस्तै, फिल्मको एउटा दृश्यमा पेमा राम सरलाई भेट्न विद्यालय पुगेकी हुन्छिन् । उक्त दृश्यमा क्यामेराले कोठाभित्र ढल्किरहेका राम सरलाई देखाउँछ, जो आधा ढाकिएको शरीरमा देखिन्छन् । पेमालाई अचानक त्यहाँ देखेका रामले हत्त न पत्त शरीर ढाक्छन् । यो दृश्यले दुईबीचको सम्बन्धमाथि पछिसम्म सस्पेन्स सिर्जना गर्छ । हुन त फिल्मको सुरुको दृश्यमै पेमालाई टासीसँगै एउटै ओछ्यानमा देखाइएको हुन्छ । तर, रामसँगको यो दृश्यले भने दर्शकबीच यी दुईको सम्बन्धलाई लिएर कौतूहलता स्थापना गरिएको छ । कथा वाचनको यही शैलीले दर्शकलाई ‘शाम्बाला’ मा बाँधिरहन्छ ।

महिलावादी दृष्टिकोणकै हिसाबले ‘शाम्बाला’ सशक्त फिल्म हो । पितृसत्ताले भन्छ– बिहे नै महिलाका लागि सौभाग्य हो । पेमाले त्यसैलाई सत्य मान्छिन् । पितृसत्ताले सधैं महिलालाई दोषी देख्छ, जसरी गाउँलेले पेमालाई दोषी देख्यो । कुनै बाटोमा भेटेको बटुवाको कुरालाई सत्य मान्दै घर फर्कंदै गरेको बाटो भुलेको टासी यही समाजको प्रतिनिधि पात्र हो । पेमाका लागि टासी केवल प्रेमी रहेन, समाज भइदियो । सत्य सोधखोज नगरी पेमालाई गलत ठान्यो अनि प्रेमको नासो फर्काइदियो । त्यसैले पेमा आफूलाई समाजसामु सही छु भन्ने प्रमाणित गर्न चाहन्छिन् । ‘शाम्बाला’, पेमाले आफूलाई सही सावित गर्न लडेको लडाइँ पनि हो । कारण, पितृसत्तात्मक समाजमा महिलाले हरबखत आफूलाई प्रमाणित गरिरहनुपर्छ । महिलालाई कमजोर, दोषी अनि चरित्रहीन देख्ने समाजसँग अहिले पनि पेमाहरूले लडिरहेकै छन् । पेमाले आफूलाई सावित गर्न अन्तिम परीक्षा पनि दिन्छिन्, गाउँ भेलामा तीर हानेर π तीर हानेर के पेमाले आफूलाई निर्दोष सावित गर्लिन् ? फिल्म हेरिसकेपछि जवाफ तपाईंले आफैंभित्र भेट्नुहुन्छ π फिल्मले यस्ता थुप्रै प्रश्नहरू तेर्स्याउँछ, जसको जवाफ आफैंभित्र खोज्नुपर्ने हुन्छ । ‘शाम्बाला’ को बलियो पक्ष नै यही हो, फिल्मले तपाईं आफैंभित्र उत्तरहरू खोज्न लगाउँछ । अनि, यो बोध गराउँछ– आखिर पेमाहरूले यो समाजलाई कतिन्जेल निर्दोष सावित गरिरहने ? पेटमा हुर्कंदै गरेको सन्तानलाई टासी/राममध्ये कसको हो भन्दै किन तीर परीक्षा दिइरहनुपर्ने ? सन्तान जन्माउने यो महान् कार्यका लागि के कुनै पत्नीका लागि कोही पतिको परिचय आवश्यक हुन्छ ? यो महान् कार्यको निर्णय लिन के उनी स्वतन्त्र छैनन् ?

खासमा ‘शाम्बाला’ पेमाले भेट्ने नयाँ पेमाको कथा हो । नाङ्ला पासको यात्रामा पेमाले बुझ्छिन्, प्रेम क्षणिक हुन्छ भन्ने । समाज, प्रेम र जिम्मेवारीले दबिएकी पुरानो पेमा नाङ्ला पासतिरै छाडिन्छिन् अनि नयाँ पेमाको जन्म हुन्छ । सपनाका विम्बहरूमार्फत ‘शाम्बाला’ को गहिरो अर्थ नयाँ रूप धारण गरेकी पेमामा यहाँ जोडिएको छ । पेमाले विगतका विश्वास, पुरानो जीवनलाई त्यागेर नयाँ स्वरूपलाई अँगालेकी छन् । जहाँ उनी स्वतन्त्र छिन्, पेटमा हुर्कंदै गरेको सन्तानलाई जन्माउन । हिन्दु धर्मशास्त्रअनुसार, विष्णुले कल्कीको अवतार लिने ठाउँ शाम्बाला हो । बौद्ध धर्मअनुसार अन्तिम बुद्ध जन्मिने ठाउँ पनि शाम्बाला हो, त्यसपछि कलियुग सकिन्छ भन्ने विश्वास छ । निर्देशक भामले बारम्बार सेताम्मे हिमालहरूको बीचको स्थान देखाउँदै ‘शाम्बाला’ को गहिरो अर्थ पेमाले धारण गर्ने नयाँ स्वभाव, नयाँ विचार अनि नयाँ अवतारसँग जोडिदिएका छन् । गर्भवती भएसँगै पेमाले सपनामा देख्छिन्, सूर्यको किरण गर्भमा प्रवेश गरेको, त्यो उज्यालो शरीरभरि फैलिएको अनि आफू शाम्बालामा रूपान्तरित भएको π मीनले कथा वाचनमा मिसाएको यही अध्यात्मिक पक्षले पेमाको यात्रा, समग्र महिला संघर्षलाई सशक्त बनाइदिएको छ । महिला चरित्र चित्रण, महिला मुद्दा र महिलावादी दृष्टिकोणमा ‘शाम्बाला’ बलियो उदाहरण बनेको छ ।

फिल्ममा थुप्रै विम्बहरूको प्रयोग छन् । सेतो घोडाले पेमालाई योद्धाका रूपमा उभ्याइरहन्छ । पेमा सेता हिमालझैं अटल छिन्, नकाबधारी पुरुषत्वको पहिचान गर्न सक्छिन्, ढोंगी समाजको वास्तविकता खोलिदिन सक्छिन् । उनीहरूका अनुहारबाट नकाब उतारिदिन सक्छिन् । फिल्ममा बहुपति प्रथा, डोल्पाको जनजीवन र सांस्कृतिका मिहिन पक्षहरू केलाइएका छन् । जस्तै, घरमूलीले ढोकामा झुन्ड्याउने जुत्ता । घरमूली नहुँदा दावाले भित्तामा झुन्ड्याएको त्यही जुत्ताले पनि पितृसत्तात्मक समाज देखाउँछ । फिल्ममा ’शाम्बाला’ को गहिरो अध्यात्मलाई निर्देशक मीनले कथासँगै अन्तरघुलन गरेका छन् । यो अन्तरघुलनलाई बुझ्न एकाग्र हुनैपर्छ । त्यसलाई बुझाउन सपनाका सुन्दर विम्ब प्रयोग गरिएका छन् । पेमाले रिम्पोछेलाई आशीर्वाद दिएको सपनाको दृश्यमा त्यो अन्तरघुलन भेटिन्छ । अभिनयका सवालमा थिन्ले ल्हामोले आफूलाई अब्बल सावित गरेकी छन् । छोटो भूमिकामा कर्माको अभिनय सशक्त छ । सोनम र तेन्जिङको अभिनय उम्दा छन् ।