२३.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १४२

सुरेश किरण

सुरेश किरणका लेखहरु :

कुमाउँमा २५ वर्षे गोर्खा–शासन

नेपाल ‘एकीकरण’ को श्रेय दिइने गरिएका ‘बडामहाराजाधिराज’ पृथ्वीनारायण शाहको बखान गर्दा ‘ग्रेटर नेपाल’ को पनि चर्चा चल्ने गर्छ । उनी र उनका छोराहरूले चलाएको ‘नेपाल एकीकरण’ अभियानले नेपालको आकार एकदम विशाल बनाएको थियो । सन् १८१६ मा तत्कालीन ब्रिटिस सरकार र नेपाल सरकारबीच सुगौली सन्धि हुनुअघिसम्मको नेपाली भू–भागलाई अहिले ‘ग्रेटर नेपाल’ भनेर सगर्व सम्बोधन गर्ने गरिन्छ ।

हाय राजमती !

राजमती कुमतिजिके वःसा पिरतिहाय बाबा राजमतीचाराजमती मबिल धाःसा काशी वने त्यल बुबाहयाब्यु राजमतीचा ।(राजमती कुमति/मसँग आए पिरति/हाय बाबा राजमतीचा/राजमती नदिए म त काशी जान लागेँ बुबा/ल्याइदेऊ न राजमतीचा ।)

काष्ठमण्डपअघिको ‘काष्ठमण्डप’

काठमाडौंको मध्यभागमा अवस्थित छ– काष्ठमण्डप । काठमाडौंमा यो जत्तिको रहस्यमय वा अलौकिक किंवदन्तीले भरिएको स्मारक सायदै अर्को होला । न यो मन्दिर हो, न गुम्बा, न चैत्य, न पाटी । स्थानीय बोलिचालीमा सत्तलै (मरु सतः) भनिए पनि यसको नापनक्सा भने न सत्तलजस्तो छ, न यसको रूप नै ।

मनाङ जाने पुरानो बाटो

जहाँसुकै होस्, सामान्यतया बाटो खुलेपछि त्यसले अरू धेरैथोक खोलिदिन्छ । तर, बाटोले सबै विषय खुल्ने मात्र होइन, खुलिरहेका धेरै कुरा बन्द पनि गरिदिँदो रहेछ । सायद बाटो भन्नु नै यही हो । हामीलाई बाटोको राजनीति राम्रै थाहा छ, बाटोको अर्थनीति पनि बुझेका छौँ । सायद बाटोको संस्कृतिचाहिँ बिर्सेका छौँ ।

मखनटोलकी मैयाँ

काठमाडौंको नेवाः समाजमा प्रचलित एउटा पुरानो लोकगीत छ– ‘राजमति कुमति’ । यस गीतमा चित्रित नायिका राजमतिमाथि काफी विमर्श भइसक्यो । उनको कथामा फिल्मसमेत बनिसकेको छ । काठमाडौंकै नेवाः समाजमा प्रचलित अर्को पनि एउटा लोकगीत छ– ‘व छु गल्लि, थ्व छु गल्लि’ ।

निवर्तमान ‘देवीदेवता’

एकपटक राजा प्रताप मल्ल हनुमानढोकाभित्र बनाउन लागिएको पोखरीका लागि पानी खोज्दै हिँडेका रहेछन् । खोज्दाखोज्दै उनले रानीबारीतिर एउटा मुहान भेट्टाए । र, त्यहीँबाट नहर खनेर हनुमानढोकासम्म पानी ल्याउने योजना बनाए । त्यस योजनामा काम गर्दा उनी लामै समय रानीवन बस्नुपर्ने भएछ । त्यही बेला इन्द्रजात्रा पनि आइहाल्यो । जात्राका बेला आफू दरबार नभए पनि प्रताप मल्लले जात्रा मनाए, रानीवनमै बसेर (डानियल राइट, हिस्ट्री अफ नेपाल, सन् १८७७) ।

काठमाडौंको ‘कोर’ कथा 

यो स्थानीय निर्वाचनमा काठमाडौं महानगरपालिकामा निकै बोलिएको–सुनिएको शब्द हो– कोर–सिटी । मतगणनाको सुरुवात जुन लयमा अघि बढिरहेको थियो, ‘कोर सिटी’ मा पुगेपछि त्यो खलबलिनेछ भन्ने थुप्रैको अनुमानपश्चात् सोधखोज हुन थालेको थियो– आखिर यो ‘कोर सिटी’ के हो ?

‘एक्लो’ काठमाडौंको प्राचीन कथा

स्थानीय चुनाव आँगनमै आइपुगिसक्यो । काठमाडौंको आकाश उति खुलिसकेको छैन, चुनावका उम्मेदवारहरूचाहिँ खुलिसकेका छन् । उम्मेदवारले आफ्ना एजेन्डा पनि करिब–करिब पूरै शो गरिसकेका छन् । एजेन्डामा लेखिएका बुँदा पुरानै छन्– धूवाँ, धूलो, फोहोर, सडक, पेटी आदि–आदि । तर, काठमाडौं आफ्नो मुटुमा यति मात्रै विकृति बोकेर बाँचिरहेको छैन । धूवाँ, धूलो र फोहोरबाट मुक्त हुनेबित्तिकै काठमाडौं बाँच्छ भनेर कसैले सोच्छ उसलाई भन्नुपर्छ– तिमीले आजसम्म न काठमाडौंलाई बुझेका छौ, न काठमाडौंको रोग चिनेका छौ । काठमाडौंको विरासत थाम्नु आकाश थाम्नुजस्तो होइन ।

एक जन्मजात सहजकर्ता

नेकपा माओवादीद्वारा सञ्चालित दस वर्ष लामो सशस्त्र द्वन्द्वलाई शान्तिको मार्गमा ल्याउन पद्मरत्न तुलाधरले एक सहजकर्ताका रूपमा खेलेको गहन भूमिका अब सबैका सामु प्रस्ट भइसकेको छ । यो इतिहासमा पनि अंकित भइसकेको एउटा महत्त्वपूर्ण तथ्य हो । तर उनले यस्तो जटिल भूमिकालाई पनि सहजतापूर्वक सम्पन्न गर्न सक्नुको पृष्ठभूमिबारे चर्चा गर्नु सान्दर्भिक नै होला ।

दुई शताब्दी पुरानो बजार

सय वर्ष पुराना स्मारक पुरातात्त्विक सम्पदामा दर्ज हुने इतिहासको सिद्धान्तलाई मान्ने हो भने असन केवल वस्तु विनिमय गरिने बजार होइन, एक पुरातात्त्विक सम्पदा पनि हो । बजार आफैं सम्पदामा रूपान्तरित भइसकेको कुनै थलो नेपालमा छ भने त्यो असन हो । असन अहिले पसल, डबली, मन्दिर, पाटी, सत्तलमा बसेर केवल बजार चलाइरहेको छैन, काठमाडौं उपत्यकाको शताब्दियौं पुरानो आर्थिक–सामाजिक इतिहासको कथा पनि बताइरहेको छ । एकफेर असनमा बेच्न राखिएका सामान होइन, ती सामान बेच्ने असनको इतिहासतिर फर्किहेरौं ।