कोरोना संकटमा अवसर

हो, विद्यमान अवस्थामा कोरोना भाइरसको संक्रमण विश्वव्यापी स्वास्थ्य संकट बनेको छ । हामीभन्दा धेरै विकसित, ठूला अर्थतन्त्र भएका र राम्रो स्वास्थ्य उपचारको व्यवस्था भएका भनिएका देशहरू पनि यो संकटबाट नराम्ररी थला परिरहेका छन् । नेपाल आफैं पनि संक्रमणको उच्च जोखिममा छ । त्यसैले संक्रमणबाट बच्न, संक्रमण फैलन नदिन र संक्रमितको पहिचान तथा उपचारको व्यवस्था मिलाउन पनि यसबारे सबै तहमा छलफल हुनु र काम गर्नु जरुरी छ । तर यो महामारीले ल्याएको अवसरचाहिँ के हो त ? कतै भाइरस संक्रमणरूपी कालो बादलको मात्रै कुरा गर्दा, हामीले चाँदीको घेराको बेवास्ता त गरेका छैनौं ? यो लेख कोरोना भाइरस संक्रमणबाट बच्न हाम्रो देशले लिइरहेको रणनीति र संक्रमणकै कारण बदलिँदै गएको विश्व अर्थराजनीतिले ल्याउन सक्ने सम्भावनाको खोजीमा केन्द्रित छ ।

(क) लकडाउनको विशेष समय, पुनर्सिञ्चनको अवसर

हालसम्म नेपालमा आत्तिइहाल्ने गरी संक्रमण फैलिएको देखिँदैन, तर संक्रमित व्यक्तिहरूको पहिचान हुने क्रम रहेकाले सम्भावित फैलावट रोक्न सरकारले लामै लकडाउनको सुझबुझपूर्ण निर्णय गरेको छ । यो लकडाउनले सधैं कामको धपेडीमा रहेका हामीलाई घरपरिवारसँग गुणस्तरयुक्त समय बिताउने, ‘पर्ख, हेर र अघि बढ’ भनेजस्तै आफ्नै व्यक्तिगत, पारिवारिक र पेसागत जीवनशैलीबारे आत्मविश्लेषण गर्ने र आवश्यक सुधार गर्ने, मन परेका किताब पढेर ज्ञान बढाउने, करेसाबारीमा काम गर्ने, पेन्टिङ, संगीत, साहित्य वा यस्तै अनेक रचनात्मक काम गर्ने समय दिएको छ, जसले हामी कामकाजीहरूलाई पुनर्सिञ्चित गर्छ । यो आजको युगको सन्दर्भमा एक दुर्लभ अवसर हो ।

लकडाउनकै कारण गाडी नगुड्दा धूवाँधूलो कम भएर काठमाडौंलगायतका सहरी क्षेत्रमा धेरै पछि आकाश नीलो र सफा देखिएको छ, प्रदूषण घटेको छ, वातावरण स्वच्छ र सफा हुन पाएको छ । सहरवासीको फोक्सोलाई केही राहत मिलेको छ । अर्कातिर, न्यून आय भएका, दैनिक मजदुरी गरेर आफू र परिवारको भरणपोषण गर्दै आएका गरिब, साना व्यापार व्यवसाय गरिखाने, वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त रेमिट्यान्समा निर्भर वा सेवा क्षेत्रमा विभिन्न सीप बेचेर दैनिक जीवनयापन गर्नेजस्ता जोखिममा रहेका समुदायलाई लकडाउनले निकै अप्ठ्यारो पारेको छ । यो समुदायलाई तत्काल राहत दिएर संरक्षण गर्न सकिएन भने देशको ठूलो जनसंख्या पोषण, शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता विकासका महत्त्वपूर्ण सूचकमा तल पर्न सक्छ । नागरिकका लागि सरकार अभिभावक हो, जिम्मेवार र सक्षम अभिभावकको दायित्व पूरा गर्न सरकार चुक्नु हुँदैन । लकडाउनले दिएको पुनर्सिञ्चित हुने अवसरबाट भने हामीले आफूलाई अझै दक्ष, आत्मविश्वासी र सकारात्मक बनाउन सक्छौं ।

(ख) विश्व आर्थिक मन्दीबाट बचेर आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र बनाउने अवसर

कोरोना महामारीले विश्वकै अर्थतन्त्र ठप्प पार्नाले छाएको आर्थिक मन्दीको असर नेपालमा पनि पर्ने निश्चित छ । पर्यटन, निर्माण, वैदेशिक रोजगारी र उद्योगमा आर्थिक मन्दीको प्रत्यक्ष असर पर्ने देखिन्छ । चालु आर्थिक वर्ष २०७६–७७ को सुरुमा नेपाल सरकारले ८.५ प्रतिशत आर्थिक वृद्धिदर प्रक्षेपण गरेको थियो, जुन अहिलेको अवस्थामा पूरा हुन सक्ने देखिँदैन । तर अनुभवले देखाउँछ, ठूला अर्थतन्त्र भएका मुलुकहरूमा भन्दा नेपालजस्तो सानो अर्थतन्त्र भएका मुलुकमा विश्व आर्थिक मन्दीको प्रभाव कम पर्छ । त्यसमाथि विगतको जनयुद्ध, लामो राजनीतिक अस्थिरता, भूकम्प, नाकाबन्दी र प्राकृतिक विपत्सँग जुझेको नेपाली अर्थतन्त्रसँग हाम्रोजस्तै आकारको अर्थतन्त्र भएका अन्य मुलुकको दाँजोमा अप्ठ्यारो अवस्थासँग जुझ्ने शक्ति बढी छ । दुःखले दुःखसँग जुझ्न सिकाउँछ । २०६३ सालको जनआन्दोलनताका देश बारम्बारको बन्द र लगातार कफ्र्युको मारमा पर्दा साना किसान, घरेलु उद्योग, साना पसल, व्यापार, व्यवसाय र साना आपूर्तिकर्ता नै सबैभन्दा छिटो दैनिकीमा फर्किएको हाम्रो अनुभव छ । त्यसैले देशको अर्थतन्त्रमा सामान्यतः नदेखिने तर आन्तरिक रोजगारी सिर्जना गर्न, स्थानीय उपभोक्ताको माग र आपूर्तिलाई सहज बनाइराख्न र ग्रामीण तथा साना सहरको अर्थतन्त्र चलायमान बनाइराख्न पारिवारिक खेती, अनौपचारिक घरेलु उद्योगधन्दा, साना तथा मझौला व्यापारीहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् । विपत्को समयमा यो क्षेत्रलाई संरक्षण गरेर मर्न नदिने हो भने हाम्रो अर्थतन्त्रले विश्व आर्थिक मन्दीको ठूलो र लामो असर भोग्नु पर्दैन ।

नेपाली अर्थतन्त्रलाई बलियो र आत्मनिर्भर बनाउन घरेलु उत्पादनलाई बढावा दिने र आयात निरुत्साहन गर्ने नीति पनि सरकारले लिएको छ । महामारीले यो रणनीतिको कार्यान्वयनमा उपयुक्त वातावरण दिएको छ । आयात प्रायः ठप्प हुँदा नेपाली बजार र नेपाली उपभोक्ताले चाहेर वा नचाहेरै पनि स्वदेशी उत्पादनको प्रयोग गर्नैपर्छ । यति बेला सरकारलाई स्वदेशी उत्पादनलाई राहतमुखी प्याकेजले संरक्षण गर्ने अनि उत्पादकलाई उपभोक्ताको चाहना बुझ्ने र सोहीअनुरूप आफ्ना उत्पादनलाई परिमार्जन गर्ने एवं कम्तीमा पनि विदेशबाट आयातित वस्तुसरह गुणस्तर कायम राख्ने मौका मिलेको छ । योसँगै उपभोक्ताले पनि ‘टाढाको देवताभन्दा नजिकको भूत काम लाग्छ’ भन्ने उखानलाई सम्झेर सकेसम्म स्वदेशी उत्पादन नै प्रयोग गर्ने बानी बसाले आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रतर्फको हाम्रो यात्रा सहज हुन्छ ।

(ग) वैदेशिक रोजगारीको विकल्प, आत्मनिर्भर कृषि

केही दशकयता दिगो अर्थतन्त्रमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको तर व्यवहारमा सबैभन्दा बढी हेपिएको उत्पादनको क्षेत्र भनेको कृषि हो । हुन त सरकारले कृषिलाई सधैं प्राथमिकतामा राखेको भन्ने गरेको छ, वर्तमान सरकारले प्रधानमन्त्रीकै नाममा पनि कृषि आधुनिकीकरण कार्यक्रम सञ्चालन गरेको छ । सिद्धान्ततः हेपिएको जस्तो लाग्दैन । तर व्यवहारमा कृषिमा आउनुपर्ने नवीन प्रविधि आउनै नसक्नु, परम्परागत खेतीमा उत्पादन लागत बढ्ने हुँदा आकर्षण घट्नु, सरकारले कृषिलाई न्यूनतम बजेट दिनु, प्राविधिक सेवा र मलबीउमा कृषकको पहुँच नगण्य रहनु अनि सबैभन्दा महत्त्तवपूर्ण ‘म कृषक हुँ, मेरा छोराछोरी कृषिकर्म गर्छन्’ भनेर गौरव गर्ने वातावरण नबन्नुले व्यवहारमा कृषि हेपिएकै क्षेत्र बनेको छ । यसैको परिणाम हो— थुप्रै युवा गाउँ छोडेर खाडी मुलुक र छिमेकी देशमा खेती गर्न र ऊँट चराउन गएका छन्, नेपालमा बाबुआमाले मात्रै धान्न नसक्दा खेतबारी बाँझै छ । आफ्नो खेतबारीचाहिँ बाँझै राख्ने अनि अरूका देशमा विषम र जोखिमपूर्ण अवस्थामा खेती नै गर्ने, रेमिट्यान्सले बजारको आयातित खाद्यान्न किनेर नेपालमा रहेका परिवार पालिने ! यो विडम्बनाको अवस्था अन्त गर्ने उपायको खोजी भइरहेका बेला कोरोना भाइरसको संक्रमण एउटा कारक बन्न सक्छ । यो संक्रमणले वैदेशिक रोजगारीमा जान ठिक्क परेका युवाहरूलाई देशमै रोकेको छ भने विदेशमा कार्यरत युवाहरूले रोजगारी गुमाउँदै छन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनले कोरोना संक्रमणको महामारीका कारण विश्वमा करिब ५५ लाख रोजगारी गुम्न सक्ने अनुमान गरिसकेको छ । ब्रिटिस एयरवेजलगायतका नाफामा चलेका ठूला कम्पनीले पनि थुप्रै संख्यामा कर्मचारी कटौती थालिसकेका छन् । नेपालीहरू विदेशमा गएर काम गर्ने होटल, विमानस्थल, सार्वजनिक यातायात, खाद्यान्न उत्पादन, ठूला व्यापारिक मल र उद्योग अनि निर्माण क्षेत्र यो महामारीका कारण बन्द हुँदै छन् । यो अवस्थामा हामीले चाहे पनि नचाहे पनि, वैदेशिक रोजगारीमा गएका लाखौं नेपाली युवा फर्कने निश्चित छ । यति धेरै युवालाई रोजगारी दिन हामीसँग कृषि र केही निर्माण क्षेत्रबाहेक तुरुन्तै अर्को विकल्प छैन ।

विदेशमा गएका युवा खाली हात आउँदैनन् । उनीहरूसँग नयाँ सीप, नयाँ ज्ञान र ‘नेपालमै केही गरी खानुपर्छ’ भन्ने संकल्प पनि हुन्छ । कृषि उत्पादन बढाउन र निर्माणलाई तीव्रता दिन सबैभन्दा आवश्यक यो मानवपुँजीलाई खेर जान दिनु हुँदैन । तत्कालै संघ, प्रदेश र स्थानीय सबै तहमा श्रमिकको कमी तथा व्यवस्थापकको कमजोरीले लथालिंग परेको कृषिका पकेट क्षेत्रहरूलाई पहिचान गरी गाउँघर फर्कने युवालाई काम गर्ने वातावरण बनाउनुपर्छ । यसका लागि सरकार, निजी क्षेत्र, समुदाय र गैरसरकारी क्षेत्र सबैले गृहकार्य गरी मौका छोप्नुपर्छ ।

(घ) पूर्वीय संस्कृतिको पुनरागमन र नयाँ पर्यटन क्षेत्रको सम्भावना

‘कोरोना भाइरसको संक्रमण मुख, नाक र आँखाबाट सर्छ, त्यसैले कसैलाई भेट्दा अंकमाल गर्ने, चुम्बन गर्ने, हात मिलाउने नगरी टाढै रहेर नमस्कार गरौं र बारम्बार साबुनपानीले हात धोऔं’ भन्ने सन्देश अहिले विश्वभर फैलिएको छ । वैज्ञानिक आधारको पुष्टि त भइसकेको छैन, तर केही जनस्वास्थ्यविज्ञ भन्छन्— छिमेकी देशबाटै सुरु भएको संक्रमणले युरोप, अमेरिका र अस्ट्रेलियामा महामारीको रूप लिइसक्दा पनि नेपालमा अहिलेसम्म धेरै संक्रमण नफैलिनुको एउटा कारण नेपालीको बारम्बार हात धुने संस्कार हुन सक्छ । हाम्रो खाना पकाउने, खाने, दिसापिसाब गर्ने, लुगा धुने सबै काममा हातकै प्रत्यक्ष प्रयोग हुन्छ र यी सबै काममा हात धोइन्छ नै । बारम्बार साबुन–पानीले हात धुँदा भाइरस मुख, नाक र आँखाबाट सर्ने माध्यम र चक्र बीचमै टुट्छ भन्नेमा वैज्ञानिक आधार पाइन्छ । यस्तै, कसैलाई भेट्दा वा सम्मान गर्दा टाढैबाट नमस्कार गर्ने हाम्रो परम्परा छ । आधुनिकताका नाममा अचेल हामीले नमस्कार छोडेर अंकमाल गर्ने, चुम्बन गर्ने अनि हातले खाना खान छोडेर चम्चाले खान थालेका छौं । अरूको नक्कल गरेर आधुनिक बन्न खोज्ने, अनि आफ्नै राम्रा परम्परा र संस्कृतिलाई चटक्क बिर्सिने हामीलाई कोरोना महामारीले झकझकाइदिएको छ । हामी नमस्कार गर्ने र हात धुने आफ्नै पुरानो परम्परामा फर्कंदै छौं । लाग्छ, विश्वले नै अब हाम्रो सिको गर्नेछ ।

अझ हाम्रा कति यस्ता राम्रा परम्परागत कुरा होलान्, जसलाई पुनर्जीवन दिन सकिन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले महामारीका प्रथम पाँच जोखिमपूर्ण देशको सूचीमा नेपाललाई राखेको यतिका दिन भइसक्दा पनि हाम्रो देश अझै पनि तुलनात्मक रूपमा सुरक्षित नै रहनुको कारण सरकारले अपनाएको रणनीति र हाम्रा परम्परागत शैली र संस्कृति पनि त हुन् । अनि यदि हामीले कोरोनाको संक्रमणलाई यतिमै रोक्न सक्यौं भने नेपाल विश्वकै लागि पनि परीक्षण र सिकाइ केन्द्र बन्न सक्दैन र ? हाम्रो देशको भौगोलिक, जातीय, धार्मिक र सांस्कृतिक विविधता अनि प्राकृतिक सुन्दरता पर्यटनका लागि आकर्षण केन्द्र हुन् । यीसँगै हाम्रा परम्परागत शैली, व्यवहार, मूल्य र मान्यता अनि कोरोना जस्तो स्वास्थ्य महामारीसँग यिनको सम्बन्धबारे अवलोकन, अनुसन्धान, विश्लेषण अर्को पर्यटनको क्षेत्र बन्न सक्छ । नेपाललाई विश्वमा फेरि चिनाउने र पर्यटनको क्षेत्र फराकिलो पार्ने यो अवसर पनि हामीलाई महामारीले नै दिँदै छ ।

(ङ) डिजिटल कार्यशैलीले ल्याउने चुस्तता र पारदर्शिता

लामो लकडाउनले सबै सरकारी र निजी सेवा केन्द्र, बैंक, पसल र व्यापारिक केन्द्र बन्द हुँदा मौलाएको अर्को एउटा क्षेत्र हो— इन्टरनेट, मोबाइल बैंकिङ र अनलाइन सपिङ । इन्टरनेटका माध्यमले बिजुली, खानेपानी, बिमा आदिको शुल्क तिर्ने र खाद्यान्नलगायतका सामान घरमै मगाउने कार्य पनि यो समयमा व्यापक रूपमा बढेको छ । डिजिटल प्रविधिका विज्ञ र सञ्चालकका अनुसार लकडाउन अवधिमा इसेवाजस्ता फोनपे र मोबाइल बैंकका एपहरू डाउनलोड हुने र यिनको प्रयोग गर्ने रफ्तार बढेको छ । उपभोक्ताले घण्टौं लामो लाइनमा बसेर लिनुपर्ने सेवा र दसवटा सामान किन्न दस ठाउँमा पुग्नुपर्ने अवस्थालाई डिजिटल कार्यशैलीले सहज र छरितो बनाएको छ । एउटा बैंकबाट अर्को बैंकको खातामा पैसा पठाउने, दाल, चामल र नुनतेल किन्ने, बत्ती पानीको बिल तिर्ने, नानीहरूको स्कुल फी र कर्मचारीको तलब जम्मा गर्नेदेखि सेवाका लागि आवश्यक फारम भर्नेजस्ता घरबाहिर जानुपर्ने र अति नै समय खपत हुने कामहरू अब अनलाइनबाटै घरबाट ननिस्की केही मिनटमै हुन थालेका छन् । कोरोनाबाट संक्रमितलाई ट्र्याकिङ गर्ने काममा पनि डिजिटल प्रविधि प्रयोग भइरहेको छ ।

सरकारले डिजिटल नेपाल बनाउने उद्घोष गरेको दुई वर्ष भइसके पनि यसलाई व्यापकचाहिँ महामारीले नै बनाइदिएको देखिन्छ, जुन राम्रो कुरा हो । तर डिजिटल कार्यशैलीको प्रयोग सर्वसाधारण र सेवाग्राहीमा जसरी बढेको छ, त्योअनुरूप सेवाप्रदायकहरू भने तयार भइसकेका देखिँदैनन् । डिजिटल प्रविधिको प्रयोगका लागि आवश्यक डिजिटल संरचना र सिस्टम अनि जनशक्ति चाहिन्छ, जसमा निजीका तुलनामा सरकारी सेवाप्रदायकहरू धेरै पछाडि छन् । डिजिटल प्रविधिबाट हुने आर्थिक कारोबार पैसारहित र पारदर्शी हुने हुँदा भ्रष्टाचार र कमिसनखोरीमा कमी आउँछ, अनि समय लगाएर कर्मचारी र सेवाप्रदायकलाई खुसी पारी सेवा लिनुपर्ने बाध्यता नहुने हुँदा सेवा छिटो र सरल हुन्छ । समग्रमा सुशासनको अभिवृद्धि हुन्छ । डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गरेर सेवा लिनेको माग बढ्दै जाँदा सेवाप्रदायकको क्षमता बढाउनुको विकल्प हुँदैन र लकडाउनले यो क्षेत्रमा आवश्यक सुधार गर्ने अवसर हामी सबैलाई दिएको छ ।

कुनै पनि विपत् आउनु राम्रो हुँदै हैन । विपत्ले ठूलो धनजनको क्षति गर्छ, सबैलाई दुःख दिन्छ । अझ विपन्न र महिला, बालबालिका, अपांगता भएका, वृद्धवृद्धाहरूजस्ता जोखिममा रहेको वर्गमा विपत्को नकारात्मक असर बढी हुन्छ । तर हामी सबै प्रकारको विपत्लाई सधैं रोक्न सक्दैनौं । कोरोना भाइरसको संक्रमण यस्तै विपत् हो, जसलाई रोकथाम गर्नु र सामना गर्नुको विकल्प छैन । यति बेला हिम्मतले अन्य देशको सिकाइबाट अझै सावधान हुँदै, स्थानीय परिवेशअनुसारको उपाय अपनाउनुपर्छ, जुन हामीले गरिरहेका छौं । योसँगै जोखिममा परेका वर्ग/समुदाय र माथि उल्लेख गरेजस्तो भोलिको हाम्रो अर्थतन्त्रलाई उकास्न महत्त्वपूर्ण योगदान दिने क्षेत्रलाई बेलैमा संरक्षण गर्नुपर्छ ।

राम्रो राजनीतिक नेतृत्वले कुनै पनि आपत्कालीन अवस्थालाई खेर जान दिँदैन । विपत्ले नै पहिला नसोचेका, गर्न नभ्याएका वा चाहेर पनि गर्न नपाएका कामहरू भिन्न शैलीमा गर्ने मौका दिन्छ । पाँच वर्षअगाडिको महाभूकम्प र संविधान निर्माणपछिको नाकाबन्दीकै उदाहरण हेरौं न । भूकम्पबाट ठूलो जनधनको क्षति भयो, तर यो विपत्का कारण भत्किएका संरचनाका ठाउँमा पहिलाभन्दा राम्रा, बलिया र भूकम्प प्रतिरोधि संरचना बन्दै छन् । अझ साच्चै भन्ने हो भने, देशको संविधान बनाउने विषयमा कुरो नमिलेर ६ वर्षदेखि चारतिर टाउको फर्काएर संवादविहीन अवस्थामा बसेका हाम्रा राजनीतिक दलहरूलाई भूकम्पले ल्याएको संकटले नै एक ठाउँमा आउन बाध्य पारेको र त्यसपछि नै संविधान बन्ने र जारी हुने बाटो सहज बनेको तथ्य हामीबाट लुकेको छैन । त्यस्तै, संविधान निर्माणपछि भारतले लगाएको नाकाबन्दीले बजारमा ग्यास र पेट्रोलको अभाव हुँदा हामीले ग्यासको विकल्पमा बिजुलीचुलो र पेट्रोलको विकल्पमा बिजुलीगाडी प्रयोग गर्न सिक्यौं । यसले थोरै मात्रामा भए पनि हाम्रो व्यापार घाटा घटाउन मदत गरेकै हुनुपर्छ ।

कोरोना संक्रमणले विश्वमा पारेको असर, यसबाट हामीले सिक्नुपर्ने कुरा र हाम्रै देशमा आउँदै गरेको यो संक्रमणबाट बच्न भौतिक र मानसिक रूपमा सबै पक्ष तयार रहने कुरा त छँदै छ, त्योसँगै यो महामारीले हामीलाई के अवसर दिँदै छ, त्यसको पहिचान गर्न र उपयोग गर्न अब ढिलो गर्नु हुँदैन ।

पौड्याल राष्ट्रिय सभा सदस्य हुन् ।