कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२०.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६४

मनोयुद्धमा फसेको माओवादी

नेतृत्व तहमा वर्चस्वशाली तप्काको हैकममा भुइँमान्छेको उपस्थिति कसरी गराउने ? निगाहमा पाउने पदले नयाँ चाकर वर्ग त जन्माउँदैन ?

माओको जन्मदिन साइत पारेर माओवादी केन्द्रले आठौं महाधिवेशन गरिरहेको छ । जनयुद्धको धराप छिचलेर शान्तियुद्धमा हेलिएको पार्टी अब मनोयुद्धको धरापबाट कसरी उम्कने भनेर चिन्तित छ । सिद्धान्तमा अस्पष्टता र संगठनमा अस्तव्यस्तता रहेको स्विकारिए पनि पुरानो शक्ति र विश्वास फर्काउने लक्ष्य कुन विधि र नीतिले सक्ला त १ यसैमा महाधिवेशनको सफलता र भविष्य टिकेको छ । शान्ति यात्राका डेढ दशकमा संक्रमणकालीन कार्यनीति र कार्यदिशाले सुविधाअनुसारका सिद्धान्त गढिँदै गए । जनयुद्धको निर्मम समीक्षा नगर्दै पार्टी फुट्दै गयो । शान्ति प्रक्रियामा आउँदाका ३५ केन्द्रीय सदस्यमध्ये १५ जना मात्रै रहे । प्रतिक्रियाबाट उत्पन्न सक्रियता र उपलब्धिको हकदाबीले मात्र जनमत विश्वस्त हुँदैनथ्यो । कथनमा रहे पनि आन्दोलनकारी चरित्र गुमाउँदै जाँदा क्रन्तिकारी वेग र विचारधारात्मक मुद्धामा कमजोर बन्दै गएपछि फराकिलो राजनीतिक दायरा खुम्चिँदै गयो ।

मनोयुद्धमा फसेको माओवादी

नाराको व्यवस्थापन र अपहरण

राजनीतिक परिवर्तनसँगै राजनीतिक संस्कृति फेरिए मात्र संगठनका चित्र र चरित्र फेरिन सक्छन् । नत्र व्यक्ति फेरिन्छन्, शासकका नाम फेरिन्छन् सत्तासंस्कृतिले भने निरन्तरता पाइरहन्छ । जबसम्म वर्चस्वशाली समूह वा वर्गको उत्पीडनविरुद्ध वर्गीय, जातीय, क्षेत्रीय, भाषिक आन्दोलन, लैंगिक असमानताका आक्रोश वा विद्रोह हुन्छ तबसम्म मात्र त्यसको प्रगतिशील चरित्र रहन्छ नत्र त्यसलाई प्रतिक्रियावादी शक्ति र स्वार्थलेहत्याउन सक्छन् ।

सनातनी सोच राख्नेहरूले क्रान्ति र विद्रोहको अर्थ, मर्म र संवेदना बुझ्न सक्दैनन्, आग्रहका कारण नयाँ बीभत्स कहानी रच्न पुग्छन् । सत्ताको नयाँ चरित्र संघात्मक, लोकतान्त्रिक गणतन्त्र, समावेशी निर्वाचन प्रणाली सोचको मुख्यवाहक शक्ति माओवादी भए पनि आन्दोलनको मर्म, चरित्र, संकेत र सन्देश बोकेका नाराहरूलाई राजनीतिक–संस्कृति र सामाजिकीकरण गर्न नसक्दा तिनको अपहरण हुँदै गयो । नयाँ कथ्य बनिरहेको टुलुटुलु हेरिरहन पार्टी विवश भयो ।

मनोयुद्धको धराप

वर्चस्वशाली वर्गको समस्या भनेको कहिलेकाहीँ विकसित परिस्थिति र समझदारीका कारण नयाँ अवस्था र विचारलाई स्विकार्न बाध्य हुनु पर्छ । तर, तुष मौका ढुकेर पर्खिरहेको हुन्छ । उनीहरूले भुइँमान्छेको सत्तामा उपस्थिति सहजै पचाउन सक्दैनन् ।

लोकप्रिय नारामा आवेग भरेर सामाजिक र राजनीतिक हैसियत गुमाएका वा गुम्न सक्ने भयातुर शक्ति अस्तित्वको लडाइँमा उसकै हतियार उसैविरुद्ध प्रयोग गर्न पुग्यो । तब कुनै समयको प्रगतिशीलता प्रतिक्रियावादमा पतन भएर इतिहास गतिको बाधक बन्न पुग्यो । गणतन्त्र भए पनि पार्टीभित्र नयाँ सामन्त, समावेशी प्रतिनिधित्वभित्र चाकर समूह र परिवारवाद मौलायो, लोकतन्त्रको ठाउँमा निर्देशित–जनवाद हुन थाल्यो । परिवर्तनवाहक पार्टी भ्रष्ट उत्पादन कारखाना बन्न पुग्यो ।

परिवर्तनको शक्तिले प्राथमिकता खुट्याउँदै नाराको मार्केटिङ र सामाजिकीकरण गर्न आदर्श र सपनाअनुसारको जीवनपद्धतिसँगै कार्यक्रमलाई सामाजिकीकरण गर्ने नीति र विधि तय गर्नुपर्ने हुन्छ । विश्वास जोगाउन भनाइ र गराइमा एकरूपता हुनुपर्छ । नयाँ सोच र अभ्यास उन्नत विधिबाट मात्र हुन्छन् । भएका विद्रोह केही जनताको असन्तोषको परिणाम र परिवर्तनको योजनाबद्ध चाहनाबाट हुन्छ भने कतिपय प्रायोजित । विद्रोह र प्रतिविद्रोहमा अन्तर हुन्छ । पुँजी, प्रविधि, संस्कृति र पुराना शक्तिको मिश्रणले नयाँ जनमत तयार भैरहेका हुन्छन् ।

नेतृत्वसँग आधुनिक दृष्टिकोण भएर मात्रै पुग्दैन पुँजी र प्रविधिले पार्ने प्रभाव, पुँजीवादले गरेको मनोवैज्ञानिक कलामय व्यवस्थापनलाई प्रतिरोध र मूल्यको राजनीतिको संरक्षण गर्ने क्षमता पनि चाहिन्छ । मनोयुद्धमा फैलाइएका भ्रमित सूचना र मिथ्या विश्वासले नयाँ विश्वास र नित्य नयाँ मान्छे जन्माइरहेको हुन्छ । फैलिएका नयाँ ज्ञानका भूगोलले पारेको असर, त्यसले तय गरेको भूमिका र सामाजिक हलचल नियाल्न आवश्यक हुन्छ । माओवादी दुरवस्थामा आइपुग्नुका कारण हो— सैद्धान्तिक विचलनतर्फ कहिल्यै गम्भीर नहुनु र, एकले अर्कालाई दोष मात्र थोपरेर क्रिया उत्पन्न गर्ने शक्ति प्रतिक्रियामा रहेर चोखो बन्ने प्रवृत्ति बढ्नु ।

आन्दोलनको रूप र अवस्था फेरिदिँदा समीकरण बदलिरहन्छन् । यसले नयाँ मानक त तयार गर्‍यो तर त्यसलाई आफ्नो हितमा प्रयोग गर्न सकेन । नयाँ भूमिका पुरानै तरिकाले सम्भव हुँदैनथ्यो । अर्को पटक तताएको चिया र फेरि गरिएका सम्झौताले जोडिएको सम्बन्ध मीठो हुँदैन । दिशा फेरिँदा दृश्य पनि फेरिन्छन् । क्रान्तिकारी नैतिकता किन्ने–बेच्ने विषय पनि हैन, न कसैले लगाइदिने गहना नै । यो त स्वःअनूभूति गरिने आत्मादेश हो । परीक्षित व्यक्तिले न जनमतको विश्वास लिन सक्छ न पहल लिने इच्छाशक्ति राख्छ ।

धोबीघाट

सगोलको माओवादी पार्टीका लागि आयोजक देखिए पनि प्रायोजक नदेखिएको धोबीघाट जमघट उम्कनै नसक्ने ठूलो भड्खालो बन्यो । त्यसबेलासम्म जनयुद्ध र शान्तिप्रक्रिया, संविधान निर्माण, संसदीय अभ्यासका सीमा, समस्या र उपलब्धिको पार्टीभित्र निर्मम समीक्षा हुन सक्थ्यो, भएन ।

आन्दोलनकारी चरित्र गुम्दै गएपछि वामपन्थी पंक्तिभित्र आन्दोलनकारी वेग रहिरहँदैन । विचारधारात्मक मुद्दा नारामै सीमित हुन्छ । सामाजिक उत्पीडितको प्रतिनिधित्व हुन सक्ने फराकिलो राजनीतिक व्यवहारको दायरा खुम्चिन्छ । बोल्ने, हेर्ने, देख्ने र हुनेबीचको महत्त्वाकांक्षाको उचित व्यवस्थापन हुन नसक्नाका परिणाम धोबीघाट थियो । जनयुद्धका विरोधीहरू तिघ्रा ठटाइरहेका थिए । क्रान्तिको क्षतिपूर्तिभावको चरम विकासले जनयुद्ध लड्ने यही शक्ति त हो १ आश्चर्य भयो । समस्या नीतिमा कि विधिमा भन्ने बहस हुन नसकेको धोबीघाटको मनोविज्ञान प्रचण्डको जीवनकालमा सत्ताको प्रमुख पदमा अरू कहिल्यै पुग्न नसकिने सोच थियो ।

इतिहासबाट नसिकेको पाठ

इतिहास भन्छ : हरेक परिवर्तनमा ठूलो धनजनको नाश हुन्छ । राजनीति एउटा शान्तिपूर्ण युद्ध हो भने युद्ध रक्तपातपूर्ण राजनीति । मूल्यरहित परिवर्तन चिठ्ठाको सम्पत्तिझैं हुन्छ । परिवर्तन बुझ्न नसकेर/नचाहेर नयाँ बीभत्स कथ्य रच्छन् ।

कार्ल मार्क्स क्रान्तिपछि निर्माणकालमा आउन सक्ने विचलनबारे सचेत थिए र कतिसम्म भन्न पुगे भने, ‘हुँदाहुँदा क्रान्ति स्वयंले आफ्ना संवाहकलाई पक्षाघात गर्छ र आफ्ना वैरीलाई उर्लीउर्ली चारो हाल्छ’ फ्रान्सेली क्रान्तिको चर्चा गर्दै प्रसिद्ध फ्रान्सेली इतिहासकार टकभिलको भनाइ छ, ‘क्रान्ति दुई चरण भएर गुज्रन्छ । पहिलो चरण, प्रत्येक पुराना अवशेषलाई ध्वंस गर्नमा र दोस्रो चरण, आफैंले नष्ट गरेका कतिपय कुराको पुनरुत्थान गर्नमा । सायद पहिलो बढ्ता क्रान्तिकारी हुनु हो भने, दोस्रो पुरानो शानशौकतमा लोभिनु ।’ क्रान्ति विद्रोह र राजनीति सूत्रमा हाकिँदैन तर यसले अर्काले गरेका गल्ती आफूले नगरी उम्कने शिक्षा भने दिइरहेको हुन्छ । सगोलको माओवादीले इतिहासबाट सिक्न सकेन ।

महाधिवेशनका चुनौती

सुन्दर भविष्यको रोमान्टिक सपना विश्वास र आशंकासँगसँगै यात्रा गर्दा रहेछन् । दिल र दिमागदेखि क्रान्तिप्रति प्रतिबद्ध स्वप्नद्रष्टासम्म माओवादी भएकै हुन् । तर, उसले सन्दर्भ फेरिएसँगै नेतृत्वमा उच्च वर्ग र जातिको वर्चस्व कायमै रहँदा नाराको स्वामित्व र व्यावहारिकीकरण गर्न सकेन । कुनै महत्त्वपूर्ण क्रान्तिकारी विकल्प बनाउने त कुरै छाडौं व्यवस्थाको सीमाभित्र पनि दीर्घकालीन, प्रभावकारी वामपन्थी विकल्प बनाउने कामसमेत प्राथमिकतामा परेनन् ।

के महाधिवेशन हलले यी प्रश्नको उत्तर दिन सक्ला ? विफलताले सफलताको ढोका त खोल्छ तर विश्वासको पुनर्प्राप्तिका योजना के हुने ? यो अवस्थामा आइपुग्नुको कारण पार्टीको विचलन कहाँकहाँ भएर हो ? समस्याको सुरुआत कहाँबाट भयो ? संसद्वादी दल र माओवादीबीच राजनीति, संगठन, संस्कृति, आचरण भिन्न कसरी देखिने ? डेढ दशकको तदर्थवादी राजनीति र संगठनलाई कसरी नयाँ विधिमा ढाल्ने ? नेतृत्वको विकास, हस्तान्तरण, उत्तराधिकारीको प्रश्न कसरी हल गर्ने ? सूचना प्रविधिले पारेको मानसिक हस्तक्षेपले मनोयुद्धको प्रतिकार कसरी गर्ने ? जनयुद्ध आपराधिक कार्य थियो भनेर अब पूर्वमाओवादी कमान्डर र कमिसारबाटै भनाइन्छ, त्यसको यथोचित प्रतिकार कसले र कसरी गर्ने ?

सिंहदरबार र सुविधाले बढाएको महत्त्वाकांक्षाको व्यवस्थापन कसरी हुन्छ ? वर्गसंघर्ष र पहिचानको संघर्षबीचको तालमेल कसरी मिलाउने ? पार्टी क्याडरबेस कि मासबेस के हुने ? नेतृत्व तहमा वर्चस्वशाली तप्काको हैकममा भुइँमान्छेको उपस्थिति कसरी गराउने, निगाहमा पाउने पदले नयाँ चाकर वर्ग त जन्माउँदैन ? कार्यकर्तालाई लोभ र डरबाट मुक्त गराएर ठप्पाबाज सही ठोक्ने नभै कार्यकारी र स्वाभिमानी नेता, कार्यकर्ता कसरी बनाउने ? भूसंवेदनशीलदेशमा विश्वमहाशक्तिको फेरिँदो अवस्थामा नयाँ कूटनीतिक वैश्विक विश्वसनीयता कसरी बढाउने ? र, के माओवादी पार्टीले महाधिवेशनस्थलबाटबाहिर निक्लिँदा विश्वासको पुनर्प्राप्तिका लागि आफ्ना टाउकामा आफैंले राँको लगाउला ? लगाउन नसके अरूले राँको झोसिदेलान् ?

प्रकाशित : पुस १३, २०७८ ०८:३०
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?