१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६३

भाइरस : सजीव कि निर्जीव ?

रामचन्द्र अधिकारी

मानव जगत्मा भाइरस (विषाणु) ले विभिन्न कालखण्डमा आतंक मच्चाउँदै आएको छ । जति पनि विश्वव्यापी महामारी (प्यान्डेमिक) फैलिए, अधिकांशको कारक भाइरस नै भएका छन् । विश्व स्वास्थ्य संगठनले बुँदागत रूपमा औंल्याएका १५ मुख्य महामारी भाइरसकै कारण विश्वमा फैलिएका हुन् ।

भाइरस : सजीव कि निर्जीव ?

चिकुनगुन्या, रेबिस, इबोला, प्लेग, सार्स, जिका भाइरस, पित्तज्वरो, इन्फ्लुएन्जा(बर्डफ्लु, स्वाइन फ्लु)आदिले मानिसलाई बेलाबेला तर्साइरहेका छन् । तर्साउने मात्र होइन, धेरै मृत्यु पनि भाइरसले गराएका छन् । जस्तै— सन् २००५ देखि २०१२सम्म एड्सका कारण ३ करोड ६० लाख मानिस मरे । १९६८ मा फ्लु लागेर १० लाख मानिसकोमृत्यु भयो । १९१८ मा ५ करोड मानिसको मृत्यु भाइरसजन्य फ्लुका कारण भएको थियो ।निकैअघि, जति बेलापृथ्वीमा मानिसको संख्या खास उल्लेख्य थिएन, धेरैमानिसलाई भाइरसले सखाप बनायो । सन् १३४६ देखि १३५० सम्म भाइरल रोग बुबोनिक प्लेगले२० करोड मानिसको ज्यान खायो । त्यसअघि पनि भाइरसकै कारण ठूला महामारी नफैलिएकाहोइनन् ।

अनेक रोग असाध्यै छिटो फैलाउन सक्ने भाइरस खासमा सजीव हो कि होइनभन्नेबारे विज्ञ/वैज्ञानिकहरूस्पष्ट छैनन् । त्यसैले यसलाई जीवजगत्मा राखिएको पनि छैन । ब्याक्टेरिया लगायतकासूक्ष्म जीवहरूलाई विस्तृत विवरण दिएर जीवजगत्मा व्याख्या गरिन्छ, तर यसमा भाइरसको स्थान छैन । लिनिअसले सत्रौं शताब्दीमा गरेको रविटाकरले सन् १९६९ मा गरेको जीवहरूको नयाँ वर्गीकरणमा पनि भाइरसलाई स्थान दिइएको छैन, जबकि यसमा पृथ्वीका सबै जीव अटेका छन् ।

भाइरस अति सूक्ष्म वस्तु भएका कारण साधारण सूक्ष्मदर्शक यन्त्रलेदेख्न सकिन्न । यिनीहरू ब्याक्टेरियाभन्दा ५० भाग साना हुन्छन् । सबैभन्दा ठूलोभाइरस पोटाटो नेक्रोसिस भाइरस हो, जसको व्यास ४ सयनानोमिटर हुन्छ । जब इलेक्ट्रोनिक सूक्ष्मदर्शक यन्त्रको आविष्कार भयो, तब मात्र भाइरसबारे केही जानकारी बाहिर आए । सन् १८८६ मा जर्मनरसायनशास्त्री एडोल्फ मेयरले टोबाको मोजाइकबारे केही उल्लेख गरेका थिए । पछि १८९२मा रसियन वनस्पतिशास्त्री इभानोभस्काईले टोबाको मोजाइक भाइरस पत्ता लगाए, जसले सुर्तीको बोटमा महामारी फैलाइरहेको थियो ।

भाइरसलाई सजीव भनिने केही आधार छन् । जस्तो— यिनले ब्याक्टेरिया रफन्जाईले जस्तै अरू जीवलाई आक्रमण गर्न सक्छन्; यिनकोडीएनए वा आरएनए हुन्छ; अरू जीवजस्तैयिनमा उत्परिवर्र्तन हुन्छ; रोग लगाउन सक्ने, परजीवी भई बाँच्ने र परजीवी भई बसेका बेला प्रजनन पनि गर्ने गर्छन् ।त्यति मात्र होइन, प्रकाश, ताप र रसायनहरूको उत्प्रेरणामा प्रतिक्रिया पनि देखाउँछन् ।

अर्का थरी वैज्ञानिकहरू भाइरस सजीव होइन भनी प्रमाणित गर्ने थुप्रैआधार रहेको तर्क गर्छन् । जस्तै— यिनको जीउमा न कोष हुन्छ, न त कोषभित्रका जीवरस, न्युक्लियसर अन्य अवयव हुन्छन्; यिनलेश्वासप्रश्वास पनि गर्दैनन्; जीउमा इन्जाइमहर्मोन केही हुन्न; वृद्धि वा विकासहुँदैन । भाइरसलाई कसरी सजीव भन्नु, जबकिअरू रसायनजस्तै यसलाई पनि मसिना कण, टुक्रा(क्रिस्टल) बनाएर सयौं वर्ष राख्न सकिन्छ । त्यसैले भाइरसमा सजीव भन्न लायक लक्षणनै हुन्न; यो निर्जीववस्तु हो । प्रजनन त हुन्छ भनियो, तर अरू जीवकोजीउमा पस्न पायो भने मात्र प्रजनन हुने हो, अन्यथाउस्तै निर्जीव । सजीवको शरीरमा पस्दा विषालु हुने यो अणुजस्तो वस्तुलाई त्यसैलेविषाणु भनिएको हो ।

भाइरसको बनावट र गतिविधि हेरेर वैज्ञानिकहरू झन् अलमलमा परेका छन्, यो अति प्रारम्भिक जीव हो कि साँच्चै सफल र उच्चतम बाठो परजीवी होभनेर । साह्रै सूक्ष्म भएका कारण अनि सजीव र निर्जीव दुवैका लक्षण बोकेको हुनालेकसैले यसलाई यी दुईबीचको जोडक पनि भन्ने गरेका छन् । अर्कातिर, यति दु्रत गतिमा आश्रय लिएको जीवमा प्रजनन गर्छ, जसलाई औषधिले छिपाउन सकिन्न; रूपपरिवर्तन गर्छ र प्रोटिनको खोल ओढेर छक्याइदिन्छ । अरू परजीवी तिनको जीवनचक्रकोस्वरूप र तालिका बुझेर औषधि हाल्दा नियन्त्रित भइहाल्छन्, तर भाइरसको जीवनचक्रको मेसो नै पाइँदैन र औषधिले काम गर्न सक्दैन ।हुन त भाइरसविरुद्ध औषधि नबनेका होइनन्, तैपनियिनले प्रतिरोधात्मक क्षमता विकास गराउने हुन् र केही हदसम्म भाइरसको आक्रमणबाटबचाउने हुन् । बढीमा यस्ता औषधिले भाइरसको प्रजननलाई रोक्ने प्रयास गर्ने हुन् ।

भाइरसले वनस्पति जगत्मा लगाउने पनि ठूला महामारी छन् । भाइरसलेमानिसबाहेकका अरू जनावरलाई पनि उत्तिकै आक्रमण गरेका हुन्छन् । तर बढी चर्चा तबहुन्छ जब मानवमा यसको विध्वंसकारी आक्रमण हुन्छ । धेरै भाइरस हाम्रै जीउको बाहिरीसतहमा गतिविधिहीन अवस्थामा बसेका हुन्छन्, अनिउपयुक्त मौका मिले भित्र पसेर गतिविधि गर्ने गर्छन् । लामखुट्टेको टोकेका बेला, पानीमा भिजेका बेला, प्रतिरोध क्षमताकमजोर भएका बेला, जीउलाई कुनै कारणलेकठिन परेका बेला, धापिएकोअवस्थामा फ्रिजको चिसो वस्तु खाएका बेला, पसिनालेभिजेको शरीरलाई निर्वस्त्र बनाएका बेला भाइरस क्रियाशील हुने हुन् । भाइरल रोगहरूखतरनाक किन हुन्छन् भने, यिनले हाम्रोरोगसँग लड्ने क्षमता क्षीण बनाइदिन्छन्, जसलेगर्दा ब्याक्टेरिया, प्रोटोजोआ, फन्जाईलाई आक्रमण गर्न सजिलो हुन्छ ।

अत्यन्तै छिटो ठूलो क्षेत्रमा फैलिन सक्ने भएकाले भाइरसलाई जैविकहतियारका रूपमा पनि प्रयोग गरिएका प्रमाण छन् । प्रयोगशालामा लामो समय भण्डारणगर्न सकिने, आक्रमण गरेकोनदेखिने, कसले कहाँबाटहान्यो भन्ने पनि पत्ता नपाइने भएकाले अनि एकै पटकमा लाखौंलाई सिद्ध्याउन सकिनेभएकाले यसलाई जैविक हतियारका रूपमा प्रयोग गर्ने अभ्यास विगतदेखि नै भएका छन् ।पहिलो विश्वयुद्धमा जर्मनी र फ्रान्सले, दोस्रोविश्वयुद्धमा जापानले प्लेग लगायतका भाइरसहरूका माध्यमले गुप्त तवरले विपक्षीकायुद्धरत सैनिक लगायतलाई बिरामी बनाइदिएका थिए ।

फाइदा पनि

हो, भाइरसले आजविश्वभरका व्यक्तिलाई आक्रान्त पारेको छ । यद्यपि यो उपयोगी वस्तु हो भनेरवैज्ञानिकहरूले तर्क राखेका छन् । भाइरस अध्ययनको वार्षिक सिंहावलोकन–२०१७ माप्रकाशित सामग्रीका अनुसार, जैविक प्रविधिमाभाइरस ठूलो सहयोद्धा सिद्ध भएको छ । उत्परिवर्तित भाइरसको प्रयोगबाट क्यान्सर रअन्य आनुवंशिक रोगहरू निको पार्न सकिने विश्वास उनीहरूले लिएका छन् । साथैएपिस्टेन बार भाइरस, हर्पिस भाइरसलगायत जीउमा रहेको पाइयो भने क्यान्सरको जनाउ मानिन्छ र यसलाई तत्कालै भगाएर उक्तव्यक्तिलाई सुरक्षित राख्न सकिन्छ ।

भाइरसको साथ लिई विभिन्न जिनलाई जोडेर उपचार तथा नयाँ उन्नत सन्तानतथा नयाँ

अंगसमेतको विकास गर्न सकिनेतर्फ वैज्ञानिकहरू उन्मुख भइसकेका छन् ।हर्पिस सिम्प्लेक्स भाइरसका मँध्यमबाट एकबाट अर्को व्यक्तिमा जिनको स्थानान्तरणगर्न सकिने पुष्टि गरिसकिएको छ ।

पाराइन्फ्लुएन्जा भाइरसले कोषको कार्यसँग समन्वय गरी नयाँ जैविकप्रक्रिया सुरु गरेको बुझिएको छ । यस्तो चाल पाउनु प्राविधिक वैज्ञानिकहरूका लागिअहोभाग्य ठहरिन्छ । त्यति मात्र होइन, भाइरलरोगहरूको भ्याक्सिन बनाउनसमेत भाइरस नै चाहिन्छ । क्यान्सर लगायतका रोगको उपचारगर्न भाइरोथेरापी पद्धति नै विकास भइसकेको छ ।

सीए सटलले विज्ञान पत्रिका ‘माइक्रोबायोल’ (२००७) मा लेखेको लेखमा भनिएको छ— भाइरसले पानीभित्रको वातावरणीयसन्तुलन मिलाउन ठूलो भूमिका खेलिरहेको हुन्छ । यसले हानिकारक ब्याक्टेरियालाईआक्रमण गरी उपयोगी जीवहरूको रक्षा गरेको हुन्छ । अहिलेको वातावरणमा जलवायुपरिवर्तनको मुख्य कारक मानिएको कार्बन डाइअक्साइड ग्यास न्यूनीकरणमा समेत भाइरसलेसहयोग गरेको हुन्छ । भाइरसका माध्यमबाट हरेक वर्ष ३ लाख मेट्रिक टन कार्बनडाइअक्साइड घटाउने गरिएको छ ।

अहिले जुन कोरोना भाइरस फैलिएको छ,यसबाट बच्नका लागि भरपर्दो उपाय व्यक्तिगत र वातावरणीय सरसफाइ, प्रतिरक्षा क्षमता अभिवृद्धि नै हुन् । संयमित बन्दै सावधानी अपनाएमाप्रतिरक्षा क्षमता बढ्दै आउँछ र भाइरस थान्कोमा बस्छ । वैज्ञानिकहरूले यसको नियन्त्रणप्रयास गरिरहेका छन् । तर त्यतिन्जेल कुनै देश वा व्यक्तिले यसलाई दुरुपयोग नगरून्, किनकि यो भाइरस एटम बमभन्दा कम शक्तिशाली छैन ।

अधिकारी स्‍नातकोत्तर क्याम्पस, विराटनगरका प्राणीशास्त्रविषयका उपप्राध्यापक हुन् । [email protected]

प्रकाशित : चैत्र २२, २०७६ ०८:१०
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?