आर्ट ग्यालरीको आकर्षण

मगरको आँखामा चित्र हेर्ने कला छ । त्यसैले उनी ग्यालरी भिजिटर बन्न पुगे । सुरुमा ग्यालरी पुग्नु उनका लागि सास्ती जस्तै थियो । उनकी एक केटी साथी कला पारखी थिइन् । उनी जहिले ग्यालरीमा भेट्न रुचि देखाउँथिन् । चित्र हेर्दै छलफलमा घण्टौं बितेको पत्तो पाउँदैनथे विराट । एक वर्षमा उनको साथीसँगको लगाबमा ब्रेक लाग्यो । तर, उनले चित्रकला हेर्ने र ग्यालरीमा घुम्ने लत भने बसालेर गइन् । २४ वर्षे विराटलाई अहिले कलासँग अगाध प्रेम छ । पाटनको चाकुपाटस्थित एमक्युब ग्यालरी उनको कलेजबाट नजिक पर्छ । त्यहाँ कफी खाँदै चित्र हेर्ने सुविधा पनि छ ।

एक्युब ग्यालरीका प्रमुख एवं चित्रकार मनीषलाल श्रेष्ठका अनुसार नेपालमा युवा आकर्षित गर्ने ग्यालरीको अभाव छ । व्यवस्थित ग्यालरी नहुँदा कलाकारले खुलेर कला अभिव्यक्ति दिन पाएका छैनन् भने कला पारखीले रमाइलो वातावरणमा चित्र नियाल्ने थलो खोज्दै छन् । यी अभाव पूरा गर्न मनीषले आफ्नै आर्ट स्टुडियोमा ग्यालरी सञ्चालन गरेका हुन् । १२ वर्षदेखि सञ्चालित ग्यालरी दिन प्रतिदिन विकसित हुँदै छ । ‘यद्यपि लगानीअनुसारको प्रतिफल भने नेपालमा पाउनै गाह्रो छ,’ मनीष भन्छन्, ‘युवा ग्यालरीसम्म आकर्षित हुन थालेका छन्, यही नै उपलब्धि मानेको छु ।’

पाटनमै अर्को क्लासिक ग्यालरी छ, कलाकार सरिता डंगोलले सञ्चालन गर्दै आएको । सन् २०१४ देखि सञ्चालित ग्यालरीमा अहिले २० जना कलाकारका चित्र प्रदर्शनीमा छन् । कोभिडका बेला ठप्पै भएको ग्यालरी पछिल्लो समय भने तंग्रिँदै छ । दैनिक दुई दर्जनभन्दा बढी कला पारखी चित्र हेर्न आउने गरेका सरिताले बताइन् । ‘व्यापार अपेक्षाकृत छैन,’ उनी भन्छिन्, ‘चित्रले लोभिएर हेर्न आउने दर्शक भने बढ्दै छन् ।’ ग्यालरी रोचक, आनन्ददायी र आकर्षित बनाउन भरपूर मिहिनेत गर्नुपर्छ । चित्रसँगै रमाइलो अनुभूति दिलाउन सकेमात्र दर्शकको मन तान्न सकिने सरिता बताउँछिन् । त्यसैले उनी डेकोरेसनमा विशेष ध्यान दिन्छिन् ।

कला बजारको मुख्य केन्द्र ठमेलमा थुप्रै ग्यालरी छन् । कन्टेम्प्ररीदेखि लोककलासम्मका पारखीले रोजीरोजी चित्र किन्न सक्छन् । त्यही उद्देश्यले दशकअघि खोलिएको मिथिला येँ आर्ट ग्यालरीले मिथिला क्षेत्रका कला प्रवर्द्धन गरिरहेको छ । तर, व्यापारको दृष्टिले अरू कलासमेत प्रदर्शन गर्ने स्थान बनाएको ग्यालरीका सञ्चालक श्यामसुन्दर यादव बताउँछन् । उनी आफैं मिथिला कला सर्जक हुन् । मिथिला कलालाई आधुनिक शैलीमा पस्किने उनी ग्यालरीमा यस्तै कलाको प्रवर्द्धन गर्न रुचाउँछन् ।

पुराना कलाकार गेहेन्द्रमान अमात्यका अनुसार नेपालमा ग्यालरीको स्थिरतामा चुनौती छ । सरकारी अनुदानमा सञ्चालित नेपाल कला परिषद् र नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानको अरनिको आर्ट ग्यालरीबाहेक अरू निजीस्तरका ग्यालरी खोलिने र बन्द हुने क्रम जारी छ । निजी ग्यालरीमा सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरी, पार्क ग्यालरी, अरूपर्ण आर्ट ग्यालरी, भाव आर्ट ग्यालरी, लाइट एन्ड सेड आर्ट ग्यालरी, निर्वाण आर्ट ग्यालरी, जे आर्ट ग्यालरीलगायत दर्जन आर्ट ग्यालरी छन् ।

नेपालको आर्ट ग्यालरीको इतिहासमा नेपाल आर्ट काउन्सिलको चित्र संग्रहालयको महत्त्वपूर्ण योगदान छ । मृगेन्द्रशमशेर जबराको परिकल्पना र योजनामा स्थापना भएको आर्ट काउन्सिलको संरक्षक राजा महेन्द्र, अध्यक्ष कीर्तिनिधि विष्ट, सदस्य सचिव लैनसिंह वाङदेल, कोषाध्यक्ष ज. मृगेन्द्रशमशेर जबरा र सदस्यमा बालकृष्ण सम, सत्यमोहन जोशी, रमेशजंग थापालगायत थिए ।

ग्यालरीको निजी इतिहास हेर्ने हो भने, राणा शासनकालको समय महत्त्वपूर्ण छ । कलाको माया र संरक्षण राणाकालीन समयमा अधिक भएको कलाकार एवं अरूपर्ण आर्ट ग्यालरीका प्रमुख रमेश खनाल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘राणाहरू कलाप्रेमी थिए, अहिलेका सत्ताधारी विरसिला छन् । त्यसैले कला सौन्दर्य ओझेलमा छ ।’

^{तस्बिरहरू : केशव थापा/कान्तिपुर}

कलाकार अमात्य भने ग्यालरीको आयु लम्बाउन र कला पारखी जन्माउन सरकारले लगानी गर्नुपर्ने बताउँछन् । ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रदान गर्ने राष्ट्रिय पुरस्कार विधामा उत्कृष्ट ग्यालरीलाई समेत पुरस्कार प्रदान गरिनुपर्ने उनको धारणा छ । नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका सदस्य सचिव देवेन्द्र थुम्केलीले विगतमा प्रतिष्ठानले कला प्रवर्द्धनमा सक्दो योगदान गर्दै आएको र भविष्यमा पनि ग्यालरी जोगाउन योजना ल्याउने बताउँछन् ।

अरूपर्ण म्यागेजिनमा प्रकाशित ‘ललितकलाको विकासमा आर्ट ग्यालरी’ लेखमा गेहेन्द्रमानले राणाकालीन समयमा कलाको विकास समेत समेटेका छन् । राणाकालीन समयको संग्रहकर्ता नरोत्तमदास श्रेष्ठले कालीमाटीमा काठमाडौं आर्ट ग्यालरी खोलेका थिए । यही नै नेपालको पहिलो आर्ट ग्यालरी भएको लेखमा उल्लेख छ । ग्यालरीले नाम चलेको कलाकारका घरैमा पुगेर कलाकृति संकलन गरी राणा शासकहरूका दरबारमा लगेर बेच्ने गर्दथ्यो । नरोत्तमदास श्रेष्ठलाई आनन्दमुनि शाक्य र जुजुरत्न शाक्यले सहयोग गरेका थिए ।

त्यसपछि २००४ सालतिर कालीदास श्रेष्ठ र उनका भाइ भगवतीदास श्रेष्ठले वसन्तपुरको आफ्नै निवासमा मोडर्न आर्ट ग्यालरीको नामबाट आर्ट ग्यालरी खोलेका थिए । २०१२ सालतिर पाकोमा कृष्णगोपाल रञ्जितकारले हिमाल पर्वतको सिन सिनेरीको चित्र राखेर आर्ट ग्यालरी खोलेका थिए । यसै समयमा खिचापोखरीमा साइनबोर्ड राखेर गेहेन्द्र आर्ट ग्यालरीको नाममा गेहेन्द्रमान अमात्यले आफ्नै घरको दलानमा आर्ट ग्यालरी खोलेका थिए । २०२२ सालमा तत्कालीन युवराजा वीरेन्द्रले नेपाल ललितकला संस्थाको स्थापना गरेका थिए । नेपाल ललितकला संस्था स्थापना गर्न २०२० सालमा सरकारले राष्ट्रियकरण गरेको भीमशमशेर जबराले आफ्नी कान्छी श्रीमती सीता राज्यलक्ष्मी राणाका लागि निर्माण गरिएको सीता भवन प्राप्त भएको थियो । तत्कालीन बडामहारानी रत्नराज्यले सीता भवनको आधा भाग बाल मन्दिरका लागि र आधा भाग तत्कालीन युवराज वीरेन्द्रले ‘नाफा’ (नेपाल एकेडेमी अफ फाइन आर्ट) का लागि दिलाइदिएका थिए । नाफाको भागमा परेको कोठाहरूमा नाफा आर्ट ग्यालरी, लुम्बिनी आर्ट ग्यालरी र मिथिला आर्ट ग्यालरीले कला संग्रहालय पनि खोलेका थिए ।

हाल नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानको स्थापना भएपछि नाफा आर्ट ग्यालरीको नाम फेरेर अरनिको आर्ट ग्यालरी नामकरण गरियो । मिथिला र लुम्बिनी आर्ट ग्यालरीको अस्तित्व समाप्त पारेर सदस्य सचिव र प्राज्ञका लागि कार्यालय बनाइएको थियो । २०२४ सालमा म्याक्स म्याथुले कान्तिपथमा म्याक्स ग्यालरीको स्थापना गरेका थिए । ग्यालरी बन्द भएपछि भवनमा जर्मन राजदूतावास स्थापना गरेका थिए । २०२६ सालमा उत्तम नेपाली र नारायण जबराले पृथ्वी आर्ट ग्यालरीको नामले लालदरबारको बैठकमा आर्ट ग्यालरी खोलेका थिए । पृथ्वी आर्ट ग्यालरी बन्द भएपछि उत्तम नेपालीको पहलमा योङ आर्टिस्ट ग्रुप (याग) द्वारा राष्ट्रिय नाचघरतिर २०२९ सालमा सिर्जना आर्ट ग्यालरी खोलेका थिए । नेपालमा तीसको दशकमा ग्यालरीहरू धेरै खुलेका थिए ।

एक जर्मन नागरिकले रत्नपार्कमा पार्क ग्यालरी खोलेका थिए । पछि आफ्नो देश फर्कन लागेपछि ग्यालरी रामानन्द जोशीले केही वर्ष चलाए र पछि पुल्चोकस्थित आफ्नै निवासमा सारे । रामानन्द जोशीकी छोरी नीरा प्रधान जोशी र छोरा नवीन जोशीले पार्क ग्यालरीलाई विकास गर्दै लाजिम्पाट उत्तर ढोकामा पनि अर्को पार्क ग्यालरी खोलेका छन् । नवीनले बाबुको घरलाई अहिले म्युजियम बनाउन लागेको बताए । कलासँग सम्बन्धित विद्यार्थी, अनुसन्धानकर्ता र कला पारखीले बसेर अध्ययन गर्न, हेर्न र समय बिताउन पार्क ग्यालरी रोजाइमा हुन सक्ने उनी बताउँछन् । भन्छन्, ‘बुबाको घरलाई ग्यालरी, म्युजियमसँगै आर्ट हबकै रूपमा विकास गर्न थालेको हुँ ।’