सार्क ब्युँताउने अवसर

भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले शुक्रबार ट्वीटमार्फत गरेको यस्तो प्रस्तावले धेरैमा लामो समयदेखि निष्क्रिय सार्कले नयाँ जीवन पाउने आशा पलाएको छ । मोदीले ‘भिडियो कन्फ्रेन्स’ का लागि गरेको प्रस्तावमा नेपाल, श्रीलंका, भुटान र माल्दिभ्समात्र होइन, पाकिस्तान पनि तयार देखिएको छ । यस क्षेत्रको मुख्य शक्ति भारतका तर्फबाट भएको यस्तो पहल सार्कर्लाई ब्युँताउने एउटा अवसर हुन सक्ने देखिन्छ ।

केही वर्षयता यस क्षेत्रमा पाकिस्तानलाई अलग्याउनकै लागि भारत बहुपक्षीय प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोगका लागि बंगालको खाडीको प्रयास (बिमस्टेक) र बंगलादेश, भुटान, भारत र नेपाल सम्मिलित उपक्षेत्रीय संगठन ‘बीबीआईएन’ लाई मात्रै अघि बढाउन दृढ प्रयत्नरत थियो । तर अहिले आएर नयाँदिल्लीले पाकिस्तानलाई अलग्याएर यस क्षेत्रमा अघि बढ्न सम्भव नभएको अनुभूति गरेजस्तो देखिन्छ । मोदीले अकस्मात् सार्क सम्झनुलाई भारतीय अडानमा आएको परिवर्तनका रूपमा लिन सकिन्छ । त्यसका लागि उनले हालको महामारीलाई मौका बनाएका हुन सक्छन् । यसका धेरै कारण हुन सक्छन् । भारतलाई संकट परेका बेला सार्कको विकल्प रहेनछ भन्ने बोध भएको पनि हुन सक्छ । प्रधानमन्त्री मोदीले पूरै क्षेत्रीय प्रयासले मात्र यस्ता संकटसँग जुध्न सजिलो हुने ठानेका पनि हुन सक्छन् ।

अर्को, पाकिस्तान, अफगानिस्तान र बंगलादेशका अल्पसंख्यकलाई भारतीय नागरिकता दिने कानुनको भारतभित्र र बाहिर व्यापक विरोध भइरहँदा मोदीले ती तिनै देशसमेत सम्मिलित क्षेत्रीय मञ्चको सम्झना गरेका पनि हुन सक्छन्, ताकि थोरै हदसम्म आफ्नो ‘घृणाको राजनीति’ ले पुर्‍याएको क्षति नियन्त्रण गर्न सकियोस् । आफ्नो ट्वीटमा मोदीले प्रत्यक्ष संगठनकै रूपमा सार्कको नाम त लिएका छैनन्, तर जुन रूपमा सार्क मुलुकका नेतृत्वलाई सम्बोधन गरेका छन्, त्यसमा यस उपमहाद्वीप केन्द्रित यो क्षेत्रीय संस्था स्वतः जोडिने बुझ्न सकिन्छ । एउटै भूगोलका मुलुकहरूबीच खास एजेन्डामा सहकार्यको प्रसंग निस्किँदा पहिलेदेखि अस्तित्वमा रहेको संगठनको औचित्य त्यसै स्थापित हुन्छ ।

सार्कको अध्यक्ष रहेको नेपालका लागि यो यसै पनि खुसीको खबर हो । २०७१ मंसिरमा काठमाडौंमा भएको सार्कको १८औं सम्मेलनबाट अध्यक्ष बनेको नेपालले त्यसको दुई वर्षमै पाकिस्तानलाई अध्यक्षता हस्तान्तरण गर्नुपर्ने थियो । पोखरामा २०७२ फागुन ३० मा भएको सार्कको विदेशमन्त्री स्तरीय बैठकले १९औं सम्मेलन कात्तिक २०७३ मा इस्लामावादमा गर्ने निर्णय पनि गरेको थियो । तर, त्यही वर्ष भदौमा भारत, जम्मु–कश्मीरको उरीमा ‘पाकिस्तानी उग्रवादी’ को हमलामा १७ भारतीय सैनिक मारिएपछि भारत–पाकिस्तान सम्बन्ध त तनावपूर्ण बन्यो नै, सार्क सम्मेलन पनि स्थगित भयो । दुई–दुई वर्षमा हुनुपर्ने सम्मेलन पाँच वर्ष बितिसक्दा पनि अझै हुन सकेको छैन । यसबाट संगठनकै भविष्यमाथि प्रश्न उठ्न थालेको थियो/छ । साढे तीन दशक लामो इतिहासमा यो संगठन यति लामो अवधि सम्मेलनविहीन कहिल्यै हुनुपरेको थिएन । नियमित तालिका पछ्याइएको भए अहिले २०औं सम्मेलन पनि सकिएर श्रीलंका अध्यक्ष भइसकेको हुन्थ्यो । त्यसैले अहिले उत्पन्न माहोललाई सार्कअनुकूल बनाउन अध्यक्ष राष्ट्र नेपालले विशेष पहल गर्नुपर्छ । भारत–पाकिस्तानको भूराजनीतिक चपेटामा यस उपमहाद्वीपको क्षेत्रीय संगठनलाई पर्नु दिनु हुँदैन ।

यो बेला प्रत्यक्ष भेटघाट गर्न सक्ने अवस्था त छैन, तर कोरोना भाइरसबारे जुध्ने प्रसंगसँगै सार्कबारे सोच्न र अनलाइन अन्तर्क्रिया गर्न सकिन्छ । यसै अवसरमा कमजोर रूपमा रहेका सार्कका सचिवालय र संरचनाहरूलाई सबलीकरण गरेर यस्ता संकटहरूसँग जुध्न सक्ने बनाउनेबारे गृहकार्य थाल्न सकिन्छ । खास गरेर अहिले यस क्षेत्रका एकअर्का मुलुकले गर्न सक्ने भनेकै अनुभव आदानप्रदान हो । पुस दोस्रो साता चीनको वुहानबाट फैलिएर १ सय ३० भन्दा बढी देशमा पुगिसकेको कोरोना भाइरसको संक्रमण सार्क मुलुकमा पनि बढ्दो छ । भारतमा मात्रै ८२ जनामा संक्रमण पुष्टि भएको छ भने तीमध्ये दुईजनाको मृत्यु भइसकेको छ । पाकिस्तानमा २८ जनामा संक्रमण देखिएको छ । अफगानिस्तान, बंगलादेश, माल्दिभ्समा, श्रीलंका, भुटान र नेपालमा पनि यसबाट संक्रमित भेटिएका छन् ।

नेपालका सीमावर्ती भारतीय प्रान्तमा पनि संक्रमण फैलिएकाले अन्तरमुलुक सहकार्य हाम्रा लागि अझ महत्त्वपूर्ण हुन्छ । नेपाल–भारतबीच खुला सीमा भएकाले भाइरसको सम्भावित जोखिमसँग जुध्न जटिल छ । अर्को, चीन पनि सार्कको पर्यवेक्षक मुलुक भएकाले उसको अनुभव त सार्क मुलुकका लागि झनै महत्त्वपूर्ण हुनसक्छ । किनभने, यो भाइरस चीनबाटै फैलिएको मात्र होइन, यसविरुद्ध चिनियाँ सरकारसित राम्रोसँग काम गरिरहेको अनुभव पनि छ । तसर्थ, उसका सिकाइ, अनुभूति र विज्ञता यो क्षेत्रमा काम लाग्न सक्छन् । यस हिसाबले जुनसुकै अवसरमा भए पनि अहिले सार्कलाई सम्झिइनु अर्थपूर्ण छ । भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीले देखाएको यस्तो तदारुकतालाई सबै मुलुकले सार्कलाई ब्युँताउने अवसरका रूपमा प्रयोग गर्नुपर्छ ।