सलह आइहाले विषादीको विकल्प छैन

प्लान्ट क्‍वारेन्टाइन तथा विषादी व्यवस्थापन केन्द्रका प्रमुख सहदेव हुमागाईंको अध्यक्षतामा कृषि वैज्ञानिक र प्राविधिक सम्मिलित समितिले तयार पारेको अध्ययन प्रतिवेदनमा किरा नेपाल भित्रिए तत्काल नियन्त्रण गर्न विषादी नै प्रयोग गर्नुपर्ने उल्लेख छ । ‘मरुभूमिमा मात्र वंशवृद्धि गर्ने, अत्यन्त चलायमान र वयस्कको विखण्डित झुन्डका रूपमा नेपाल आउने सम्भावना भएकाले एकीकृत व्यवस्थापनको विधि सान्दर्भिक छैन,’ प्रतिवेदनमा भनिएको छ, ‘सलहको झुन्ड नेपाल प्रवेश गरेको अवस्थामा तत्काल नियन्त्रणका लागि विषादीको प्रयोगबाहेक अन्य धेरै विकल्प छैनन् ।’

अध्ययनले सलह नियन्त्रणका लागि पाँच प्रकारका विषादी सिफारिस गरिएको छ । तिनमा मालाथियन ५० प्रतिशत ईसी, ल्याम्डा साइहेलोथ्रिन ५ प्रतिशत ईसी, क्लोरपाइरिफोस २० प्रतिशत ईसी, डल्टामेथ्रिन २.८ प्रतिशत ईसी र डेल्टामेथ्रिन ११ प्रतिशत ईसी हुन् । यी विषादीमध्ये कुनै एक उचित परिमाणमा छर्नुपर्ने प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

वयस्क अवस्थामा एकाएक स्थानान्तरण गर्दै आउने भएकाले सलह नियन्त्रणको प्रभावकारी उपाय विषादी प्रयोग नै रहेको हुमागाईंले बताए । तत्काल असर गर्ने किसिमको विषादीे र छर्कंदा स्प्रेयरबाट मिहिन थोपा प्रवाह गर्न सक्ने एटोमाइजरको प्रयोग यसका लागि प्रभावकारी उनको सुझाव छ ।

‘सलहमा विषादी पचाउन सक्ने क्षमता विकास भएको छैन । यसको नियन्त्रणका लागि एकै पटक धेरै क्षेत्रफलमा विषादी प्रयोग गर्नुपर्ने भएकाले पानी मिसाउन नपर्ने ‘अल्ट्रा लो भोल्युम’ संविन्यासको विषादी प्रयोग गर्ने गरिन्छ,’ उनले भने, ‘यो संविन्यासको प्रयोग गर्दा एक हेक्टर (२० रोपनी) क्षेत्रफलमा ०.५ लिटरदेखि ५ लिटर विषादी आवश्यक पर्छ । यसका लागि एटोमाइजर जडित विशेष किसिमको नोजल भएको स्प्रेयर प्रयोग गर्नुपर्दछ ।’ किरा नियन्त्रणका लागि व्यापक विषादी प्रयोग गर्नुपर्ने भएकाले बालबालिका र पशुबस्तुलगायतको सुरक्षणका लागि विशेष सावधानी अपनाउनुपर्ने प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । विषादी छर्दा सुरक्षित पहिरनसँगै विषादीको सूचकपत्रमा भएका निर्देशन अनिवार्य पालना गर्नुपर्ने पनि बताइएको छ ।

अध्ययनअनुसार सलह धेरै पोषणयुक्त किरा हो । यसलाई जालोको पासोमा संकलन गरी दाना बनाउन प्रयोग पनि गर्न सकिने अध्ययनमा भनिएको छ । सलह आउँदै गरेको अवस्थामा आवाज, धूवाँ आदिको प्रयोगबाट बस्न बाधा पुर्‍याई झुन्डलाई अन्यत्रै मोडिदिन पनि सुझाइएको छ । नर्सरी, करेसाबारी जस्ता साना क्षेत्रफलमा हुने खेतीमा झुल वा जालीले छोपेर पनि बाली जोगाउन सकिने र प्लास्टिक घरभित्रका बालीलाई किरा छेक्ने जालीले बेर्न सकिने पनि प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

समितिले प्रतिवेदन मन्त्रालयमा बुझाइसकेको छ । अध्ययन प्रतिवेदन प्रदेश र स्थानीय तहमा पठाउने तयारी भएको छ । हरेक वर्ष नयाँनयाँ किरा आएकाले साधनस्रोतसहित छुट्टै निकाय गठन हुन आवश्यक रहेको हुमागाईंले बताए । त्यसका लागि केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय निकायको पनि भूमिका रहने उनको भनाइ छ । ‘तथ्यगत पूर्वानुमानका आधारमा यसको नियन्त्रणको तयारी गर्नुपर्ने भएकाले पूर्वानुमान गर्ने क्षमताको विकास गर्न र नियन्त्रणका पूर्वाधारहरूको विकास गर्न पनि जरुरी देखिन्छ,’ प्रतिवेदनमा भनिएको छ ।

नेपालमा मनसुन सुरु भएकाले सलह भित्रिने सम्भावना न्यून रहेको केन्द्रले जनाएको छ । उक्त किरा हाल भारतको राजस्थानमा प्रवेश गरेको छ । अम्फान आँधीपछिको पश्चिमी वायुको सहारामा मध्य प्रदेश र महाराष्ट्रको पूर्वी भाग हुँदै अगाडि बढिरहेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । ‘राजस्थानमा जुलाईसम्म पटकपटक नयाँ झुन्ड आइरहने र यसबाट भारतको बिहार र उडिसासम्म आक्रमण हुन सक्ने अनुमान गरिएको छ,’ हुमागाईंले भने, ‘तर मनसुनसँगै पूर्वबाट पश्चिमतर्फ बहने मनसुनी हावाले गर्दा यी झुन्ड पुन: राजस्थानतर्फ मोडिने आकलन गरिएको छ ।’

नेपालमा यसअघि १९६२ मा सलह देखिएको थियो । काठमाडौं, भक्तपुर, काभ्रेको पनौती, धादिङ, भक्तपुरलगायत आसपासमा देखिएको थियो । ‘नेपालमा सलहका लागि उपयुक्त वातावरण नभएकाले त्यसले वंशवृद्धि गर्न सक्दैन,’ उनले भने, ‘तर नेपालमा देखिएको एकल प्रवृत्तिको सलहले सामान्य फट्यांग्रा जस्तै वंशवृद्धि गर्न सक्छ ।’

के हो सलह ?

सलह मरुभूमिमा पाइने फट्यांग्राको एक प्रजाति हो । एकल र झुन्डमा रहने प्रवृत्तिअनुसार यसको रङ फरकफरक हुन्छ । सलहका झुन्ड दिनको समयमा हावाको बहावसँगै प्रतिदिन १ सय ५० किलोमिटर टाढासम्म उड्न सक्छ । सूर्यास्त हुँदा सलहले रूख–बिरुवालगायत स्थानमा आश्रय लिन्छन् । सूर्योदयपछि १–२ घण्टा घाम तापेर त्यसपछि सक्रिय भई नजिकैको आहारा (कुनै पनि हरियो वस्तु) खान्छन् । त्यसपछि मात्र पुन: लामो उडानमा लाग्ने बताइएको छ ।

किरा समूहमा पर्ने यो जीवले कृषि बालीमा अमेरिकी फौजी किराले भन्दा बढी क्षति पु‍र्‍याउँछ । दिनमा एउटा किराले आफ्नो औसत शरीरको तौल बराबरको करिब २ ग्राम खान्छ । औसतमा सलहको एउटा सानो झुन्ड (एक टन बराबरको) ले एक दिनमा बढीमा १० हात्ती वा २ हजार ५ सय मानिसले खाने आहारा बराबरको वनस्पति नष्ट गर्छ ।