प्लास्टिक महाव्याधिको सामना

ख्याल गर्नुस्, दन्तमञ्जनमा ‘माइक्रो बिड्स’ मिसिएको हुन सक्छ । मानव स्वास्थ्य र वातावरणमा हानिकारक असर पर्दैनथ्यो भने प्लास्टिक मानव इतिहासकै ठूला आविष्कारहरूमध्ये पर्थ्यो होला । प्लास्टिकले दैनिकीलाई यति सहज बनाइदिएको छ, हामीले प्रयोग गर्ने हरेकजसो सामानमा प्लास्टिकको योगदान छ । प्लास्टिक उपयोगी छ, बलियो छ, हलुका छ, सस्तो छ, सुलभ छ । त्यति नै हानिकारक पनि ।

९९ प्रतिशत प्लास्टिक कच्चा तेल र प्राकृतिक ग्यासको सम्मिश्रणबाट बन्छ । प्लास्टिक उत्पादन, उपभोग र विसर्जनको १५० वर्ष लामो इतिहास हेर्दा हामीले प्लास्टिकजन्य फोहोर पृथ्वीमा फाल्न थालेको लामै भइसक्यो । ग्लोबल प्लास्टिक आउटलुक अनुसार, सन् १९५० मा प्रतिवर्ष २ मिलियन टन प्लास्टिक उत्पादन हुन्थ्यो । २०१९ मा आइपुग्दा प्लास्टिकको उत्पादन २३० गुणा बढेर प्रतिवर्ष ४६० मिलियन टन पुगेको छ, जसमध्ये १० प्रतिशतभन्दा कम रिसाइकल हुन्छ । करिब ९० प्रतिशत प्लास्टिक कि वातावरणमा फालिने र जलाइने गर्छ । फलस्वरूप यसले हिमाल, समुद्र, जलमार्ग, वन्यजन्तु र मानव स्वास्थ्यमा हानि पुर्‍याइरहेको छ ।

प्राथमिक प्लास्टिक (कच्चा तेलबाट उत्पादन भएको नयाँ प्लास्टिक जसलाई भर्जिन प्लास्टिक पनि भनिन्छ) उत्पादनको प्रमुख हिस्सा अर्थात् ४२ प्रतिशत प्याकेजिङमा प्रयोग हुन्छ । अहिले विश्वमा प्याकेजिङदेखि उपभोक्ता र संस्थागत उत्पादनहरू, यातायात, भवन र निर्माण, इलेक्ट्रिकल/इलेक्ट्रोनिक, औद्योगिक मेसिनहरू र लत्ताकपडासम्ममा कुनै न कुनै रूपमा प्लास्टिक प्रयोग हुन्छ । प्लास्टिकबिनाको दैनिकी असम्भवजस्तै देखिन्छ ।

पछिल्ला दिनहरूमा विश्वसहित नेपालमा सरकारी तथा गैरसरकारी स्तरबाट फोहोरमैला सरसफाइ तथा व्यवस्थापनका लागि अनेकानेक कार्यक्रमहरू भइरहेका छन् । भर्खरै ‘सफा हिमाल अभियान–२०२३’ सञ्चालन गरियो । यता काठमाडौंमा ‘सफा पशुपति, स्वच्छ पशुपति’ नारा दिई ‘पशुपति अभियान’ पनि चलिरहेको छ । बागमती सफाइ अभियान चलेकै एक दशक बितिसकेको छ । सरकार, नागरिक समाज, प्राज्ञिक संस्था, विज्ञ, अनुसन्धाता सबैतिर फोहोर व्यवस्थापनबारे निश्चय पनि सचेतना बढेको छ । तर सचेतना बढ्नु मात्र ठूलो कुरा होइन, मुख्य कुरा फेरि पनि व्यवस्थापनको हो ।

विश्वका तुलनामा नेपालको प्रतिव्यक्ति प्लास्टिक खपत निकै कम छ । तर अव्यवस्थित फोहोरमैला विसर्जनले अनेक प्लास्टिक प्रदूषणका संकटहरू निम्तिरहेका छन् । सहरहरू बाढी र डुबानको जोखिममा परेका छन् भने प्लास्टिकजन्य फोहोर जलाउँदा उच्च वायु प्रदूषणको जोखिम बढेको छ । यदि प्लास्टिकका झोला, पानीका बोतल, प्लास्टिक प्याकेजिङ (चाउचाउ, बिस्कुट, चकलेट, गुट्खा आदिका खोल), प्लास्टिकनिर्मित अन्य सामग्री वातावरणमा जथाभावी नफालिएका हुन्थे भने सम्भवतः हामीले फोहोर उठाउँदै हिँड्ने झन्झट गर्नुपर्दैनथ्यो ।

एकल–प्रयोग (एक पटक मात्र प्रयोग हुने) प्लास्टिकको उपभोग घटाउनका लागि विश्वभर भइरहेका पहलहरू पर्याप्त छैनन् । धेरै पहल प्लास्टिकको जीवनचक्रको ‘डाउनस्ट्रिम’ तर्फ निर्देशित भएका छन् । विभिन्न स्तरमा प्लास्टिक फोहोरको व्यवस्थापन गर्न ठूलो रकम खर्चिइएको छ, जबकि यसको उत्पादन पनि तीव्र गतिमा बढिरहेको छ । प्लास्टिकजन्य फोहोरले सर्वोच्च शिखर सगरमाथादेखि समुद्रसम्मलाई प्रदूषित बनाएको छ । प्राकृतिक वातावरणमा मिल्काइएको प्लास्टिकजन्य फोहोरको वार्षिक ३ प्रतिशत अर्थात् ८ मिलियन टन मुख्यतः नदीहरू र अन्य माध्यमबाट समुद्रमा प्रवेश गर्छ ।

प्लास्टिक सड्न सयौं वर्ष लाग्न सक्छ । अथवा, प्राकृतिक वस्तुजसरी नकुहीकन ससाना कणमा टुक्रिएर माइक्रो (सूक्ष्म) तथा नानो (अति सूक्ष्म) प्लास्टिकका रूपमा प्राकृतिक वातावरणमा सधैंभर रहन्छ । यस्ता कणहरू हामीले खाने खाना, सास फेर्ने हावा र माटामा पनि रहेको विभिन्न अनुसन्धानले पुष्टि गरिसकेका छन् । धेरै प्लास्टिकका वस्तुहरूमा विषाक्त रासायनिक पदार्थहरू मिसाइएको हुन्छ । प्लास्टिकका सामान बनाउन मिसाइने फिलर, यूभी स्टेब्लाइजर, प्लास्टिसाइजर, लुब्रिकेन्ट्स, मोल्ड रिलिज एजेन्ट, प्रशोधन स्टेबिलाइजर, फ्लेम रिटार्डेन्ट्स, अनेक रङ मानव स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन्छन् ।

नेदरल्यान्ड्सको भ्रिज युनिभर्सिटी एम्स्टर्डमले सन् २०२२ मा गरेको अध्ययन अनुसार, मानिसको रगतमा पहिलो पटक पोलिमर कणहरू फेला परेका छन् । यो खोजले माइक्रोप्लास्टिकका कणहरू हाम्रो नसा–नसामा बग्न सक्छन् भन्ने देखाउँछ । माइक्रोप्लास्टिकले मानव कोशिकाहरूलाई नोक्सान पुर्‍याउँछ । त्यस्तै, हावामा हुने प्लास्टिकका सूक्ष्म कणहरू (माइक्रो फाइबर) बर्सेनि लाखौं मानिसको मृत्युको कारक बनेका छन् ।

अर्कातिर, प्लास्टिक जलवायु परिवर्तनको प्रमुख कारकमध्ये एउटा हो । किनभने प्लास्टिकको पूरा जीवनचक्र, उत्पादन र विसर्जनले हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा योगदान पुर्‍याउँछ । मुख्यतया खनिज इन्धनहरूको उत्खनन, निकासी र प्रशोधन साथै प्लास्टिक जलाउने तथा टुक्रिने क्रममा कार्बन डाइअक्साइड र अन्य प्रदूषक निस्कन्छन् । फलस्वरूप पारिस्थितिक प्रणालीमा अवरोध उत्पन्न हुन्छ, कार्बन पृथकीकरणलाई असर गर्छ र जलवायु संकटलाई बढाउँछ ।

प्लास्टिक प्रदूषणको दिगो समाधान र व्यवस्थापनका लागि ग्लोबल प्लास्टिक सन्धि (जीपीटी) का सर्तहरू र त्यसको कार्यान्वयन सम्बन्धी दोस्रो अन्तरसरकारी वार्ता समिति (आईएनसी) भर्खरै सकिएको छ । सन् २०२४ सम्ममा खनिज इन्धनहरूको उत्खनन, पेट्रोकेमिकलको प्रशोधन, प्लास्टिक उत्पादन, उपभोग र प्रयोगपछिको व्यवस्थापन तथा व्यापारिक प्रदूषण अन्त्यका लागि सदस्यराष्ट्रहरूलाई कानुनी रूपमा बाध्यकारी व्यवस्था गर्ने राष्ट्रसंघीय ग्लोबल प्लास्टिक सन्धिको लक्ष्य छ ।

प्लास्टिक प्रदूषणले निम्त्याएको संकट सामना गर्न प्रयोग गरेर विसर्जनपछि व्यवस्थापन गर्नुपर्ने डाउनस्ट्रिम अवधारणा हाल व्याप्त छ । तर ग्लोबल प्लास्टिक सन्धिले प्लास्टिकजन्य फोहोर व्यवस्थापनमा अपस्ट्रिम उद्योगहरूको भूमिकालाई स्वीकार गरेको छ । कच्चा तेल प्रशोधन गर्ने पेट्रोकेमिकल उद्योग, कच्चा तेल र ग्यास निकासी गर्ने कम्पनीहरू, प्लास्टिक उत्पादनमा संलग्न पोलिमर तथा प्लास्टिक उद्योगहरूलाई अपस्ट्रिम उद्योग भनिन्छ । प्लास्टिकका सन्दर्भमा डाउनस्ट्रिम भन्नाले फोहोर व्यवस्थापनका कार्यहरूलाई जनाउँछ । जस्तो— फोहोरको विभाजन, संकलन, भण्डारण, रिसाइक्लिङ, सह–प्रशोधन र फोहोरबाट ऊर्जा उत्पादन लगायतका कार्य यसमा पर्छन् । नाफाका लागि प्लास्टिक प्रयोग गर्ने व्यवसायहरू, वितरण च्यानलहरू र खुद्रा विक्रेताहरू मिडस्ट्रिम अन्तर्गत पर्छन् ।

विश्वभरका नागरिक समाज र वैज्ञानिकहरूले वार्ता प्रक्रियामा महत्त्वाकांक्षी बन्न आआफ्ना सरकारलाई दबाब दिइरहेका छन् । तर सन्धिको सुरुआतदेखि नै यसलाई कमजोर पार्न पेट्रोकेमिकल इन्धन उद्योगहरू प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष रूपमा सक्रिय लबिइङमा छन् । प्लास्टिक प्रदूषणको मुद्दामा स्पष्ट रूपमा विश्वव्यापी उत्तर–दक्षिण विभाजन देखिएको छ । अपस्ट्रिममा पेट्रोकेमिकल कम्पनीहरू, पोलिमर र प्लास्टिक उत्पादन गर्ने कम्पनीहरू तथा प्लास्टिकजन्य दैनिक उपभोगका वस्तुहरू उत्पादन र बिक्रीवितरण गर्ने बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू भूमध्यरेखाभन्दा उत्तरमा छन् । विकासशील राष्ट्रहरूले नियमित रूपमा रिसाइकलका नाममा ग्लोबल साउथ र विकासोन्मुख राष्ट्रहरूलाई डम्पिङ साइट बनाएका छन् ।

प्लास्टिक प्रदूषण पर्यावरणीय मात्र होइन, मानव स्वास्थ्यको मुद्दा पनि हो । यसको दिगो समाधानका लागि प्लास्टिकको पूर्ण जीवनचक्रलाई सम्बोधन गरी अपस्ट्रिम, मिडस्ट्रिम र डाउनस्ट्रिम स्तरहरूमा व्यापार नियमको आवश्यकता छ । समस्याग्रस्त प्लास्टिक उत्पादनमा प्रतिबन्ध लगाउने, उत्पादनको सीमा तोक्ने र भर्जिन प्लास्टिक पोलिमरको उत्पादन घटाउने दिशातर्फ सन्धिका वार्ताहरू उन्मुख हुनुपर्छ । यसरी मात्र प्लास्टिकको विकल्प र प्रतिस्थापनलाई प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ । ‘ग्रिन वासिङ’ (प्लास्टिकजन्य उत्पादनको वातावरणीय असरबारे गरिने भ्रामक तथा गलत टिप्पणी) लाई रोक्न अन्तर्राष्ट्रिय परिभाषा र मापदण्डहरूलाई पनि सन्धिले सम्बोधन गर्नुपर्छ ।

प्लास्टिक प्रदूषण अन्त्य गर्ने सामाजिक र आर्थिक चुनौतीहरू चिर्दै प्लास्टिक उत्पादक र तपाईं–हाम्रो घरदैलोसम्म फोहोर संकलन गर्न आउने सफाइकर्मीहरूको न्यायोचित सङ्क्रमणको योजना विकास गर्नुपर्छ । यो लडाइँमा उत्पादन र प्रयोगसँगै अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार, हाम्रो दैनिक जीवन र आनीबानी पनि जोडिन्छ । यसर्थ, प्लास्टिक महाव्याधि अन्त्य गर्ने महत्त्वाकांक्षी नीति कार्यान्वयनका लागि व्यापक र समावेशी दृष्टिकोण चाहिन्छ । प्लास्टिक प्रदूषणको सामना तथा थप दिगो भविष्य निर्माणका लागि उत्तरी विश्वमा अवस्थित विकसित मुलुकहरूलाई जिम्मेवार बनाउन अन्तर्राष्ट्रिय दबाब सृजना गर्नुपर्छ । एसिया र अफ्रिकासहितका विकासोन्मुख तथा विकासशील राष्ट्रहरूबीचले सामूहिक पहल गरे यो असम्भव छैन ।

प्लास्टिक प्रदूषण संकटको समाधान गर्न बाध्यकारी सन्धि अत्यावश्यक छ । यसका लागि नेपालले आफ्नो सरोकार आईएनसीमा स्पष्टसँग राख्नुपर्छ । प्लास्टिकको पूर्ण जीवनचक्रलाई सम्बोधन हुने गरी चक्रीय अर्थतन्त्रको अवधारणा अपनाउन नेपालले ढिलो गर्नु हुँदैन । मानवीय र वातावरणीय दुइटै दृष्टिकोणले सन्तुलन मिलाउनुपर्छ । एकल–प्रयोग प्लास्टिक उत्पादनमा रोक लगाउन सकेमा ग्लोबल प्लास्टिक सन्धि इतिहासको सबैभन्दा प्रभावकारी वातावरणीय सम्झौता बन्नेछ ।

लामिछानेले थाइल्यान्डस्थित एसियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी (एआईटी) बाट प्लास्टिक व्यवस्थापनमा स्नातकोत्तर गरेकी छन् ।