अध्ययन, जिज्ञासा र सिकाइको अविरल यात्रा
नयाँ पुस्तासामु आफ्नो समय, अनुभव र संघर्षका कुरा गर्ने क्रममा यसअघि मैले जीवन र मृत्यु, अनि जेलजीवनबारे केही सन्दर्भ स्मरण गरेको थिएँ । यस पटक आफ्नो अध्ययन, ज्ञानप्राप्ति, जिज्ञासा र सिकाइजस्ता कुराको चर्चा गर्नेछु । त्यसो त राजनीतिक बन्दीका रूपमा गोलघरमा थुनिँदा समय बिताउनकै लागि पनि अध्ययन गर्थें । त्यहाँ रहँदा आफूले गरेको अध्ययन र सिकाइ अरूमा हस्तान्तरणको प्रयास पनि गर्थें ।
जेलजीवनमा खासै कुनै अनिवार्य काम हुँदैन । र, मन पनि स्थिर रहँदैन । जेलमा बस्नु भनेको एक प्रकारले पराधीन हुनु हो । अरूको नियन्त्रणमा बाँच्नुपर्ने अवस्था हो त्यो, हरदम स्वतन्त्रताको हनन र विभिन्न प्रकारका बन्धन; अपमान भइरहेको हुन्छ त्यहाँ । त्यस्तो अवस्थामा कुनै ठूलो तपस्या वा गम्भीर अध्ययन हुन कठिन पर्छ, चित्तलाई एकाग्र बनाउनै गाह्रो हुन्छ ।
यसरी अनेक कुराको अनिश्चितताका बीच अध्ययनको मौका मिल्दा पनि कति नै गर्न सकिन्छ र ! तथापि, जेलमा समय गुजार्न र दुनियाँ बुझ्नकै लागि पनि अध्ययन गर्ने व्यक्ति पनि हुन्छन् । मैले जेलमा बस्दा ज्ञान र सूचनाका लागि अध्ययन गर्ने आदत बसाएँ । अध्ययन दिनको उज्यालोमा मात्र हुन सक्थ्यो, किनकि त्यस बखत गोलघरमा बत्ती थिएन । गोलघरको अवस्था कस्तो थियो भने, मानसिक सन्तुलन गुमाएका व्यक्तिलाई पनि त्यहाँ राखिएको थियो अनि व्यवहार, बोलीवचनमा अश्लीलता त सामान्य थियो; साथमा दुर्गन्धले बसिसक्नु हुँदैनथ्यो । तर म अध्ययनमा जब डुब्छु, तब छेउछाउमा हुँदै गरेका क्रियाकलाप र गफले मलाई असर गर्दैनन् । यही स्वभावका कारण पनि मैले जेलमा रहँदा अध्ययन गरेर समय व्यतीत गर्न सकें ।
जेलमा रहँदा मैले किन, के प्रयोजन र कतिसम्म अध्ययन गरें भन्ने प्रश्न कसैले मलाई सोध्न सक्छ । मैले त्यो अध्ययन ज्ञान र सूचना प्राप्त गर्नका लागि गरेको थिएँ । औपचारिक शिक्षा जागिर, व्यवसाय वा कामका लागि लिइन्छ भने ज्ञानको विकास जीवन सहज बनाउनका लागि गरिन्छ । मैले जेलमा गरेको अध्ययन जागिर, व्यवसाय वा कुनै काम पाउनका लागि थिएन, थियो त केवल ज्ञान र सूचना पाउनका निम्ति ।
मेरो बुझाइमा ज्ञानप्राप्तिको उद्देश्यले गरिएको अध्ययनले मानिसलाई आन्तरिक रूपमा ‘इनलाइटन’ गर्छ । शिक्षाले इनलाइटन गर्छ कि गर्दैन, म भन्न सक्दिनँ । मेरो जेलजीवनको अध्ययन कुनै प्रश्नको उत्तर दिन या कक्षा उक्लिन अथवा पेसा–व्यवसाय गर्नका निम्ति थिएन । आफ्नो अन्तर्मनलाई प्रज्वलित गर्नका लागि मात्रै थियो । म जेलमा रहेका साथीभाइलाई अध्ययन गर्न प्रेरित गरिरहन्थें, केहीले त विभिन्न डिग्री पनि जेलमा पढेरै लिए । आफूले अध्ययन गरेका कुरा साथीभाइसँग बाँड्दा मलाई आनन्द लाग्थ्यो, आफ्नो ज्ञान नै बढेको महसुस हुन्थ्यो ।
मलाई औपचारिक शिक्षा असाधारण महत्त्वको विषय हो भन्ने लाग्दैन । प्राणीहरूमा मानिस श्रेष्ठ हुनुको मुख्य कारण उसको मस्तिष्क र ज्ञान नै हो । होमोसेपियन्स अर्थात् मानिसको उत्पत्ति भएदेखि नै उसलाई उछिन्ने मानसिक श्रेष्ठता भएको कुनै प्राणी यो जगत्मा पैदा भएन । यही कारण नै मानिसको विकासको गतिले तीव्रता लिन सकेको हो ।
स्मरणशक्ति र सृजनशीलता मानिसको महत्त्वपूर्ण सम्पत्ति हो । यही नै ज्ञान हो । झन्डै १७ हजार वर्षअघिसम्म त मानिस र अन्य जनावरको अवस्था उस्तै थियो । अब मानिस यति ज्यादा सृजनशील र कल्पनाशील भइसक्यो कि यसलाई जित्न कुनै पनि प्राणीले सक्दैन । गाई–भैंसीका अघिल्तिर घाँसको मुठो र डलर राखिदिँदा त्यसले घाँस नै चुन्छ, खान्छ । तर मानिस ? यही फरक छ मानिस र जनावरमा । त्यो फरकपना मानिसभित्रको ज्ञान, सोच्ने शक्ति र बुझ्ने क्षमताका कारण विकसित भएको हो । जनावरमा पनि ज्ञान हुन्छ, तर त्यो ज्ञान उसको जीवन बाँच्ने कुरासँग मात्रै सीमित हुन्छ । त्यसपछिका यावत् सन्दर्भमा जनावरलाई कुनै सरोकार छैन ।
हामी मानिसलाई बाँचेर मात्र पुग्दैन । हामीलाई उन्नति गर्नु छ, ख्याति कमाउनु छ । १७ हजार वर्षपछिका दिनहरूमा नै मानिसले आर्जन गर्दै आएको ज्ञानका कारण अन्य जीवलाई कज्याउने, शासन गर्ने अवस्थामा पुग्यो । त्यसपछि नै पशुपालन, कृषिको बाटो हुँदै नयाँनयाँ आविष्कारसम्म मानिस आइपुगेको हो । यो सब ज्ञानका कारण सम्भव भएको हो । आज त मानिसले आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) समेत विकास गरेर कतिपय काम त्यसैमार्फत गराउन थालिसकेको छ ।
म फेरि आफ्नो अध्ययनको सन्दर्भ यहाँ जोड्न चाहन्छु । हो, विषम अवस्थामा मैले राजनीति सुरु गरेको हुँ । त्यस बखत अध्ययन, शिक्षा आर्जन कठिन थियो । तर मेरो स्वभावका कारण ज्ञानप्राप्तिको अध्ययनलाई कहिल्यै मर्न दिइनँ । म जेजति पढ्छु, त्यो बुझेर मात्र पढ्छु । म त्यति धेरै अध्ययनशील मानिसचाहिँ होइन । मसँग राजनीति गरेका र जेलजीवन बिताएका कतिपय साथी मभन्दा धेरै पढ्थे । कतिपय साथी पढ्न समय बढी दिने, तर एकाग्र हुन नसक्ने खालका थिए । धेरै पढ्ने, थोरै बुझ्ने बढी थिए ।
सानै छँदा म शिक्षकले पढाउँदा एकाग्र भएर सुन्थें, हेर्थें र त्यसलाई दिमागमा बसाउँथें । घर पुगेपछि शिक्षकले पढाएका कुरा पुस्तक पल्टाएर दोहोर्याउँथें । त्यसपछि त्यो कुरा म बिर्संदैनथें । तर मैले जिन्दगीमा बाल्यकालदेखि किशोरावस्थामा पुग्दासम्म पनि एकाग्र भएर पढ्ने अवसर उति विधि पाइनँ । कहिले बसाइँसराइ भएको छ त कहिले अर्कै विद्यालय पुगिएको छ । पढाइ टुट्दै, फेरि जोडिँदै आएको अवस्था मैले भोगें । मैले नियमित औपचारिक शिक्षा छोड्नुपर्ने बाध्यता त रह्यो, तर ज्ञानप्राप्तिको अध्ययनलाई भने कहिल्यै छोडिनँ । पाठ्यपुस्तक पठन कम भए पनि बाह्य पुस्तक अध्ययनको नियमितता अद्यापि कायम छ । त्यस बखत खास गरी शास्त्रीय रचनाका पुस्तकहरू बढी उपलब्ध हुन्थे । धर्मग्रन्थहरू सहज उपलब्ध हुन्थे भने ज्ञान–विज्ञानका पुस्तकहरू पनि पाइन्थे ।
मभित्र अध्ययनको भोक जगाउन परिवारको पनि हात छ । मेरा हजुरबुवा–बुवाले घरमा रुद्री, चण्डी, रामायण, महाभारत लगायत पढिरहनुहुन्थ्यो । उहाँहरूले ती ग्रन्थहरू वाचन गरिरहेको म बडो रुचिपूर्वक सुन्थें । बाल्यकालमा सुनेका ती ग्रन्थका कतिपय श्लोक अहिले पनि मलाई याद छन् । आवश्यक परेको बेला म कण्ठ सुनाउन सक्छु । यसरी ज्ञान बढाउने, त्यसलाई मस्तिष्कमा राख्ने र बाँड्ने परम्परा मैले परिवारबाटै सिकें ।
म मोटोघाटो थिइनँ, त्यसैले शारीरिक परिश्रम गरेर खान सक्ने तागत थिएन । सायद त्यही कारण मलाई परिवारले पढ्नतिर प्रेरणा दिइरह्यो । म जन्मेको साल २००८ मै मेरो गाउँमा मिडिल स्कुल खुलिसकेको थियो । त्यहाँ औपचारिक शिक्षा लिएर छोरो अघि बढोस् भन्ने मेरा अभिभावकको चाहना थियो । उक्त स्कुलमा मलाई पढाउने शिक्षकहरू दार्जिलिङमा अध्ययन गरेका, अंग्रेजी जान्ने खालका थिए । उनीहरूमध्ये अधिकांश राणाविरोधी र परिवर्तन–पक्षधर पनि थिए । हामी शिक्षकहरूलाई एमए सर, बीए सर, आईए सर भन्थ्यौं; त्यस्तो नाम उनीहरूले लिएको औपचारिक शिक्षाका आधारमा दिइएको थियो ।
म सम्झन्छु, पढ्नुपर्छ भन्ने ज्ञान मलाई २०१२ सालको सरस्वती पूजाको दिनदेखि नै भयो । उक्त दिन एक जना ढुंगेल थरका गुरुले मलाई औपचारिक रूपमा अक्षर चिनाएका थिए । गुरुले मलाई किताब पढ्न सुरु गर्दा र अन्त्य गर्दा ढोग्नुपर्छ भनेर सिकाएका थिए । कथंकदाचित् खुट्टाले किताब छोयो भने क्षमायाचना गर्दै ढोग्न पनि उनैले सिकाएका थिए । बाल्यकालमा मेरो पढाइ तेज नै थियो, किनकि म जे पढ्थें त्यसमा एकाग्र हुन्थें । म जुन किताब पाए पनि दोहोर्याएर–तेहर्याएर पढ्थें, विद्यालयका मात्रै होइन ।
म असाध्यै जिज्ञासु स्वभावको छु । मेरो जिन्दगी जिज्ञासामै बित्नेछ भन्ने मलाई थाहा छ । खगोलशास्त्र, अन्तरिक्ष, ग्रह–नक्षत्रबारे ममा केही ज्ञान छ भने यही जिज्ञासाकै कारण छ । दर्शन, सृष्टि, प्रलय के हुन् भन्ने जिज्ञासा राख्छु । मेरो बुझाइमा, मानिस प्रकृतिको सबैभन्दा पछिल्लो रचना हो । मानिस लगायतका जीवहरू सुरुमा ठूला थिएनन् । पहिला साना थिए र ती समयक्रममा वातावरणीय प्रभावसँगै ठूलो आकारका हुँदै गए ।
मान्छेको दिमाग एकदमै मुलायम कोशिकाहरूबाट बनेको हुन्छ । दिमागलाई सोही अनुरूपको खाना दिन वा व्यायाम गराउन सकिएन भने त्यो कुँजो हुन्छ । त्यसकारण अध्ययन अनिवार्य छ । र, जो राजनीतिक वा अन्य कुनै कारणले भूमिगत हुन्छ, त्यसले त अध्ययन गर्नु झनै अनिवार्य छ । भूमिगत अवस्थामा पनि अध्ययन नगर्ने मानिसले जीवनको अर्थ नै बुझेको हुँदैन । जेलजीवनमा गरेको अध्ययनले कसैलाई महाविद्वान् त बनाउन नसक्ला, तर जेल अध्ययन गर्ने महत्त्वपूर्ण थलो भने पक्कै हो । जेल शरीर तन्दुरुस्त पार्ने ठाउँ होइन, तर मस्तिष्क सक्रिय राख्ने स्थान अवश्य हो । अध्ययन गरेन भने जेल बस्ने मानिसको जीवन बरबाद हुन्छ ।
म जेलमा रहँदा किताब प्राप्त गर्न सहज थिएन । केही यस्ता साथीभाइ थिए, तिनले किताब ल्याइदिन्थे । सेन्ट्रल जेलमा त एउटा ससानो लाइब्रेरी थियो, त्यहाँका सबै किताब मैले एक–डेढ वर्षको अवधिमा पढिसकेको थिएँ । यो विषय पढ्छु, यो पढ्दिनँ भन्ने थिएन । त्यहाँ जे भेटियो, त्यो पढ्थें । हामीले पढेको कुनै पनि किताब काम नलाग्ने भन्ने हुँदैन, समयक्रममा सबै काम लाग्छन् । जेलमा बस्दा म आफूले पढेका किताबमा पेन्सिलले हल्का चिनो लगाउने गर्थें । तपाईंले त्यहाँ अहिले गएर ती किताब पाउनुभयो भने त्यो देख्न पनि सक्नुहुन्छ होला ।
सही अध्ययनले मानिसलाई घमन्डी बन्न दिँदैन । घमन्ड भन्ने तत्त्व जब मानिसको दिमागमा पस्छ, त्यसले मस्तिष्क ‘अकुपाई’ गर्छ र अरू चीज पस्नै दिँदैन । घमन्ड दिमागमा पसेपछि समग्र दिमागलाई त्यसले ‘इन्फेक्टेड’ गरिदिन्छ । जुन दिन मानिसको दिमागमा घमन्ड प्रवेश गर्यो, त्यही दिनदेखि त्यसको पतन आरम्भ भयो ।
म अहिले पनि औपचारिक शिक्षा लिएका अनेक भाइबैनीलाई भेट्छु । कतिपयले मास्टर्स वा पीएचडी सिध्याएका हुन्छन्, तीमध्ये अधिकांशले आफ्नो पढाइ सकिएको बताउँछन् । म तिनलाई भन्ने गर्छु— तिम्रो पढाइ सकिएको छैन, सिक्ने र अध्ययन गर्ने क्रम कुनै डिग्री लिँदैमा सकिँदैन । ज्ञानप्राप्ति भन्नु निरन्तर चलिरहनुपर्ने कुरा हो । यो कहिल्यै सकिँदैन, यसको अन्त्य छैन । ज्ञानप्राप्ति एकपल्ट गरिसकेपछि नवीकरण गर्नु नपर्ने ‘नागरिकता’ जस्तो होइन । हामीले शास्त्र मात्र पढेर हुँदैन, त्यसलाई प्रज्ञामा परिणतसमेत गर्न सक्नुपर्छ ।
मैले जेलमा बस्दाबाहेक किताब पढिसकेपछि कहिल्यै पाना पट्याउने गरिनँ । जेलमा बस्दा पनि महत्त्वपूर्ण अनुच्छेद वा वाक्यमा मात्रै हल्का ढंगमा पेन्सिलले अन्डरलाइन गर्थें । मलाई यस्तो लाग्थ्यो, आफूले कहाँसम्म पढें वा कहाँ–कति पृष्ठमा पुगें भन्ने नै थाहा पाइँदैन भने पढियो के त ? पाना पल्टाउनासाथ म थाहा पाइहाल्थें— यतिसम्म पढिसकेको छु, अब यहाँबाट सुरु गर्नुपर्छ । मैले कहिल्यै फोहोर हातले किताब छोइनँ । थुक लगाएर कहिल्यै किताब पल्टाइनँ । पढ्नुअघि सधैं हात धोएर सफा पार्नुपर्छ भन्ने बुझेको थिएँ । आफूले अध्ययन गर्ने पुस्तकप्रति सम्मान गर्नुपर्छ भन्ने मेरो धारणा अहिले पनि छ । पुस्तकले ज्ञानलाई सधैं ‘ट्रान्सफर’ गर्छ । गहना हालेको बाकस र गहनामा भिन्नता छ । किताब गहना हालेको बाकस हो ।
मेरो विचारमा ज्ञान भनेको प्रकृतिको वास्तविक नियममा रहेर त्यसभित्र रहेको सम्भावनालाई बुझ्नु, उजागर गर्नु, सदुपयोग गर्नु, विकास गर्नु, अभिवृद्धि गर्नु र त्यसबाटै नयाँ केही सृजना गर्नु हो । यो यथार्थ ज्ञान हो, कुनै बनिबनाउ वा कथिएको कथा (फिक्सन) होइन । पानीबाट बिजुली निस्कन्छ, यो कुनै कथा होइन । बादलबाट पानी पर्छ, यो ज्ञान हो । त्यो पानी कतै इन्द्र भगवान्ले पार्छन्, कतै अर्कै भगवान्ले पार्छन् — त्यो कथा हो । हिन्दु धर्मावलम्बीका मतमा सृष्टि ब्रह्माले गर्छन्, अरू धर्मावलम्बीले सृष्टि अर्कैले गरेको देख्छन् — यी कथा हुन् । तर आज संसारमा मानिस परिकल्पित ईश्वरबिना आफ्नो अस्तित्व नै नदेख्ने अवस्थामा पुगेको छ । मानिसले ईश्वरलाई जबर्जस्ती निर्माण गरिदिएको छ । दुर्भाग्य त के भइदियो भने, आफैंले निर्माण गरेको ईश्वरबाट मानिस आज भयभीत छ ।
मानिसले नै विकास गरेको रोबोट वा एआईबाट आफ्नो रोजगारी गुम्ने भयले अचेल संसार त्रस्त छ । त्यो दिन नआउला भन्न पनि सकिँदैन । स्वयम्ले निर्माण गरेको अदृश्य ईश्वरबाट कायल मानिस रोबोट र एआईबाट किन नडराओस् !
देशको चिन्ता, पार्टीको जिम्मेवारी, व्यस्तताजस्ता अवस्थामा पनि म घटीमा आधा घण्टा अहिले पनि पढ्छु । समय मिल्दा दुई–तीन घण्टासम्म पढ्छु । मलाई रातको समयमा पढ्दा आनन्द आउँछ ।
केपी ओलीको जेल अनुभव : मेरो जेल अनुभव र नयाँ पुस्ता
केपी शर्मा ओलीको भोगाइ : ती तीन मृत्यु, जसले मलाई छोएर गए
