नेपाली कम्युनिस्ट र धर्म

द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोणको आविष्कारसहित कम्युनिस्ट आन्दोलनको जन्मभन्दा पहिले भएका सबै प्रकारका राजनीतिक आन्दोलनहरूले विश्व दृष्टिकोणमा परिवर्तनको मुद्दा उठाएका थिएनन् । तर कम्युनिस्ट आन्दोलन एउटा यस्तो राजनीतिक आन्दोलनका रूपमा उपस्थित भयो जसले हजारौं मतहरूमा व्यक्त अतिभूतवादी प्रत्ययवादका विरुद्ध चुनौती दियो । यस अर्थमा कम्युनिस्ट आन्दोलन सारतत्त्वमा विश्वदृष्टिकोण परिवर्तनको आन्दोलन बन्न पुग्यो । धर्म विश्व दृष्टिकोणसँग सम्बन्धित मुद्दा भएकाले कम्युनिस्ट आन्दोलन सबै धर्मको विरुद्धमा पनि स्वतः उभिन पुग्यो । संसारमा आज १६ प्रतिशत मानिसहरू नास्तिकका रूपमा रहेको मानिन्छ, यस्तो स्थिति निर्माणमा कम्युनिस्ट आन्दोलनको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलनको सुरुआतदेखि वैज्ञानिक विचार र जीवनशैलीको पक्षमा त्यसले आफ्नो प्रचारलाई अघि बढाउँदै आयो । आज नेपाली समाजमा जति मात्रामा वैज्ञानिक चेतना बनेको छ, त्यसको निर्माणमा कम्युनिस्ट आन्दोलनको भूमिकालाई कसै इन्कार गर्न नमिल्ने स्तरमा स्थापित छ । तर अहिले कम्युनिस्ट आन्दोलनमा भएको विशाल हिस्साको पतन र विवर्गीयकरण अनि आजको पुँजीवादी व्यवस्थाले धर्मलाई नै हतियार बनाएर समाजमाथि गरिरहेको नवीन हमलाका कारण समाजको वैज्ञानिक चेतना झन्झन् भुत्ते हुँदै जाने खतरा बढेर गएको छ । यस परिस्थितिमा सबैभन्दा गम्भीर हुनुपर्ने दायित्व कम्युनिस्टहरूकै काँधमा आइपरेको कुरा प्रस्टै छ किनभने दार्शनिक रूपमा उनीहरू मात्र तमाम धार्मिक अन्धताको विपरीत हुन् ।

कार्ल मार्क्सले एउटा संश्लेषण गरेका थिए, ‘धर्म हृदयहीनहरूको हृदय हो, धर्म मानिसका लागि अफिम हो ।’ नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनले धर्मबारे लिएको नीति यही वाक्यका वरपर घुम्दै आयो, यहाँसम्म कि यो वाक्यको भित्री तहसम्म समेत पुग्न जाँगर नगरेजसरी नतमस्तक रहिआयो । नेपालमा धेरैजसो यो वाक्यको अर्थ यसरी बुझ्ने गरियो कि अफिम लठ्याएर बेहोस बनाउने लागूऔषध हो, त्यसैले त्यसलाई प्रयोग गर्न हुँदैन । धर्म पनि त्यस्तै लागूऔषध हो । मार्क्सको अभिप्रायचाहिँ त्यतिमै सीमित होइन । त्यतिबेला असाध्य रोग लागेका बिरामीको शारीरिक पीडा कम गर्न कुनै ‘पेन किलर’ औषधि बनेको थिएन, त्यसकारण त्यतिबेला त्यस्ता रोगीको पीडालाई कम गर्न अफिम सेवन गराइन्थ्यो । यस अर्थमा मार्क्सको अभिप्राय पीडाग्रस्त मानिसलाई गलत तरिकाले नै भए पनि धर्मले अफिमले जसरी पीडाबाट ध्यान अन्तै मोड्ने काम गर्ने गरेको छ भन्ने हो । मार्क्सले धर्मलाई गलत भनेका हुन् नै, साथमा धर्मले नकारात्मक ढंगले पारेको सकारात्मक प्रभावको पनि शानदार ढंगले उजागर गरेका थिए ।

नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनले धर्मलाई गलत र यसको विरोध गर्नुपर्छ भन्ने अत्यन्त सरलीकृत नीति मात्र अघि सारेको देखिन्छ । धर्मको ऐतिहासिक भौतिकवादी विश्लेषणसहित विश्वदृष्टिकोण परिवर्तनको अभियानसँग गाँसेर यसबारे गम्भीर नीति अघि सारेको देखिँदैन । नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनले धर्मबारे लिएको अर्को नीति के थियो भने राज्य धर्मनिरपेक्ष हुनुपर्छ । लामो कालसम्म त कम्युनिस्ट आन्दोलन केवल धार्मिक स्वतन्त्रताको मात्र वकालत गर्थ्यो, पछिल्लो समय भने धर्मनिरपेक्षताको पक्षमा उभिँदै त्यसका पक्षमा दृढतापूर्वक संघर्ष गर्दै आयो । हिन्दु धर्म नेपालमा शासक धर्म रहिआएकाले मुख्य प्रहारको निसाना यसले सृजना गरेका उत्पीडनलाई नै बनाउनु ठीक थियो तर यो भौतिकवादी विश्वदृष्टिकोण निर्माणको प्रश्नसँग सम्बन्धित भएकाले हिन्दुबाहेकका अन्य धर्मको मानवविरोधी चरित्रमाथि पनि प्रहार गरिनुपर्थ्यो । त्यसोचाहिँ आवश्यकता अनुसार हुन सकेन । केवल हिन्दु धर्म मात्रै गलत भएजस्तो, अरू धर्मप्रति भने उदारता अपनाएजस्तो कम्युनिस्ट आन्दोलनको व्यवहार रह्यो, जुन त्रुटिपूर्ण छ ।

नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा रहेको धर्मबारे घनीभूत, व्यापक र दूरगामी रणनीति अभावका कारणले यससम्बन्धी नेपाली कम्युनिस्टको व्यवहार मूलतः छिपछिपे, कैंयौं सन्दर्भमा त ढोंगी र अवसरवादी प्रकारको छ । सामान्यतया धर्मको विरोध वामपन्थी बालरोग जसरी चर्को रूपमा प्रकट हुने, त्यसपछि समयक्रमसँगै देवीदेवताको तस्बिर कोठामा टाँस्नेस्तरमा १ सय ८० डिग्री फन्को मार्ने प्रवृत्ति छरपस्ट कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पटकपटक देखा पर्नु भनेको धर्मबारेको छिपछिपे बुझाइको परिणामबाहेक अरू केही होइन । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा अहिलेसम्म जात व्यवस्थालाई रणनीतिक रूपमा असहज नठानिनु, पितृसत्तालाई सहजै कायम राखिनु, भाषण गर्दा धर्मको विरोध तर घरभित्र सबै धार्मिक अनुष्ठानलाई निरन्तरता दिई ‘परिवारले मान्दैनन्’ भनी उम्किनु, भूमिगत होउन्जेल धार्मिक चाडपर्वको विरोध तर खुला भएपछि त्यस्ता पर्वहरूमा निर्लिप्त हुनु— यी र यस्ता प्रशस्त व्यवहारहरू छन् जसले धर्मबारेको नेपाली कम्युनिस्टहरूको उद्घोष वास्तवमा छिपछिपे वा ढोंगबाहेक अरू केही थिएन भन्ने प्रस्ट पार्छ । आन्दोलनमा भनाइ र गराइलाई सधैं एकरूप बनाउन लगातार लड्दै आएको निष्ठावान् कम्युनिस्ट जमात पनि छ नै, तर कम्युनिस्ट आन्दोलनको ठूलो हिस्साको प्रवृत्ति भने आलोचनाको कठघरामा समेत उभिन नालायक बनिरहेको यथार्थ सबैका सामु छ । सात दशकको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पैदा भएका अत्यन्त थोरै नेता कार्यकर्ताको जमातले मात्र धर्मसँग सम्पूर्ण रूपमा सम्बन्धविच्छेद गरेको पाइनु भनेकै निकै ठूलो सैद्धान्तिक र व्यावहारिक समस्या हो ।

नेपाली कम्युनिस्टहरूले परम्परागत चाडपर्वलाई प्रगतिशील चेतना बाँड्न उपयोग गर्ने नीति लिँदै आए । तर चाडपर्व भने हिन्दु चाडपर्व मात्र रोजे, त्यो पनि आर्यखस चाडपर्व मात्र । मधेशी र जनजातिको चाडपर्वका बारेको कम ज्ञान थियो किनभने लामो समयसम्म ठूला कम्युनिस्ट नेता आर्यखस उच्च जातका मात्र रहे । मधेशी र जनजाति ठूला नेता कार्यकर्ता नभएका कारणले मधेश र जनजातिका चाडपर्वलाई उपयोग गर्ने प्रस्ताव नै बन्न सकेन । परिणामतः कम्युनिस्ट पार्टीका समारोहहरू हिन्दु पहाडिया उच्च जातीय ढाँचामा ढालिए । कोही नेता चुनियो भने रातो टीका र फूलको माला प्रचलन नै बसालियो अनि मुसलमान र इसाई चुनियो भने पनि स्वभावैले उसको मान्यताविपरीत माला र टीका लगाइयो । द्यौसी भैलोमा कम्युनिस्ट पार्टीले निर्णय गरेर ‘महपूजा’ गर्न जानुपर्ने नेवार कायकर्तालाई रातभरि नचाइयो र ऊमाथि हिन्दु चाड लादियो, उसलाई आफ्नो चाड मान्न वञ्चित पारियो । लिंग पूजाको तीजसँग कुनै सरोकार नराख्ने लिम्बू महिलालाई सभापति बनाएर ज्यापू महिलालाई नचाइयो । स्कुल क्याम्पसका लागि पैसा बटुल्ने नाममा पार्टीका नेताको संयोजकत्वमा हिन्दु पुराणवाचन कार्यक्रम आयोजना लगातार चलिरहेछ । यस्ता अनगिन्ती उदाहरणहरू छन् जसमा कम्युनिस्ट पार्टीमा लागेका गैरहिन्दुहरूलाई हिन्दु कर्ममा निर्णय गरेर लगाइयो, विडम्बना लगाइँदै छ । यहाँसम्म कि जनयुद्धमा युद्धविराम गर्दासमेत दसैंको अवसर पारेर गरिन्थ्यो । यसरी गम्भीरतापूर्वक हेर्दा के देखिन्छ भने कम्युनिस्टहरू एकहदसम्म अनायासै किन नहोस्, गैरहिन्दुमाथि हिन्दूकरण लाद्ने औजारसमेत बन्न पुगे । पक्कै पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनले सचेत रूपमा यस्तो गरेको थिएन तर लिइएका व्यावहारिक नीतिले त्यस्तो परिणति निम्तिन पुगेको भने यथार्थ हो । यसरी व्यवहारमा कैंयौ सन्दर्भमा कम्युनिस्ट आन्दोलन साँचो अर्थमा धर्मनिरपेक्षसमेत बन्न सकेन । इतिहासका यस्ता टीठलाग्दा गल्तीहरू कम्युनिस्टबाट व्यवहार कौसलको अभावका कारण मात्र जन्मिन पुगेका हुन् भनी बुझ्नु कदापि सही हुन सक्दैन बरु कम्युनिस्ट आन्दोलनमा रहेको धर्मबारेको समग्र बुझाइ र त्यसका सम्बन्धमा लिइएका नीतिमै रहेका समस्याको परिणाम थिए भनी आत्मसात् गर्नु आवश्यक छ ।

तत्कालीन नेकपा (माओवादी) पार्टीले जनयुद्ध सुरु गर्नुभन्दा पहिलासम्म कम्युनिस्टको धर्मबारेको नीति या त छिपछिपे बुझाइ वा विरोधमा सीमित थियो या त केही योद्धाहरूको विशिष्ट व्यवहारमा सीमित थियो । तर जनयुद्धले धर्मद्वारा लादिएको तीनवटा नकारात्मक सामाजिक व्यवहारमाथि गम्भीर प्रहार गर्‍यो । एक, गाईको धार्मिक पवित्रताको अवधारणालाई चुनौती दियो । दुई, जनयुद्धले दलितमाथिको जातपात छुवाछुत भेदभावका विरुद्ध ठूलो हूलचाल निर्माण गर्‍यो । दलित जागरण ल्याउन त्यसले ऐतिहासिक भूमिका खेल्यो । कहिल्यै हतियार बोक्न नपाएकालाई हतियारधारी बनाएर अनि दलितलाई नीतिनिर्माणमा नेतृत्व दिने प्रक्रियाको सुरुआत गरेर जनयुद्धले जात व्यवस्थाको ढाडमा थोरै भए पनि संगठित रूपमा प्रहार गर्‍यो । तीन, महिलालाई सशस्त्र बनाएर जनयुद्धले महिलामाथिको हिन्दु र अन्य सबै धर्मको उत्पीडनलाई गम्भीर चुनौती दियो । तर ती परिवर्तन आम समाजको सांस्कृतिक रूपान्तरणका रूपमा नभएर केवल जनयुद्धको बलमा भएका परिवर्तनका स्तरमा मात्र रहेकाले जनयुद्धको समाप्तिपछि ती उपलब्धि प्रतिगमनमा जाने सिलसिला तीव्र रूपमा चलिरहेकै छ, त्यस आन्दोलनको नेतृत्वको ठूलो पंक्तिमा भएको स्खलनले त्यस सिलसिलालाई झनै बल पुर्‍याएकै छ । त्यसकारण जनयुद्धले भत्काएका धार्मिक मूल्यमान्यताको पुनर्जीवनको जुन प्रक्रिया चलिरहेको छ, त्यसबाट पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनका एकाध हूलचालमय विद्रोह मात्र धार्मिक अन्धताबाट समाजलाई मुक्त गराउन पर्याप्त हुन्नन् बरु दीर्घकालीन परियोजना नै आवश्यक छ भन्ने शिक्षा लिनु आवश्यक भएको छ ।

तमाम गल्ती कमजोरीका बावजुद नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन; त्यसमा पनि विशेषतः जनयुद्ध र त्यसको जगमा विकसित २०६२/०६३ को जनआन्दोलनले नेपालमा गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षता स्थापित गरिछाड्यो । यो ठूलो क्रान्तिकारी उपलब्धि हो । गणतन्त्रको अर्थ हो नेपालको शासकीय हिन्दु धर्मको राजकीय संरक्षणको अन्त्य र धर्म निरपेक्षताको अर्थ हो धार्मिक स्वतन्त्रतासहित नास्तिक बन्ने नागरिकलाई वैधानिक अनुमति, भौतिकवादी विश्वदृष्टिकोणको प्रचारलाई वैधानिक स्वीकृति । यो उपलब्धिमाथि टेकेर नेपाली कम्युनिस्टले धेरै काम गर्न सक्ने स्थिति सृजना भएको हो । तर यो ऐतिहासिक अवसरलाई उपयोग गर्नुको सट्टा दलाल पुँजीवादी संसद्वादसमक्ष आत्मसमर्पण गर्न पुगेको विगतको कम्युनिस्ट आन्दोलनको ठूलो हिस्सा उल्टो धर्मनिरपेक्षताको सारका विरुद्ध उभिन पुगेको छ ! आम समाजमा कम्युनिस्ट भनेका पनि अन्ततः धर्मको अनुयायी नै हुँदा रहेछन् भन्ने भाव दिने गतिविधिलाई त्यो प्रवृत्तिले तीव्र बनाएको छ । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा विकसित यो प्रवृत्तिका कारण सात दशकमा समाजमा विकसित भौतिकवादी चेतना नै खतरामा पर्ने स्थिति उत्पन्न भएको प्रस्ट छ ।

धर्मबारे नेपाली कम्युनिस्टको मूल समस्या भनेको दृष्टिकोणकै हो । धर्मको सतही विरोध तर व्यवहारमा त्यसैसँग जोडिइरहने प्रवृत्ति नै दृष्टिकोणको समस्या हो । धर्मका जराहरू के हुन् ? एक, विश्व दृष्टिकोणमा नै धर्मको सबैभन्दा ठूलो जरा छ । दुई, चाडपर्व र रीतिरिवाजमा दोस्रो जरा छ । र, तीन आचार–व्यवहारमा तेस्रो जरा छ । यी तिनै क्षेत्रका जराका बारेमा संश्लेषण गरी त्यसविरुद्ध लड्दै भौतिकवादी विश्वदृष्टिकोण बनाउने अभियानको मार्गचित्र कोर्न ठोस, व्यापक र दूरगामी दृष्टिकोण बनाउन नसक्नु मुख्य समस्या हो । धार्मिक पर्व र धर्मबाट निर्देशित आचार व्यवहारका सम्बन्धमा कुनकुन विषयमा कुन तहको कम्युनिस्ट नेता/कार्यकर्ताले केके गर्नैपर्ने ? आम पार्टी सदस्य र समर्थकले के कर्म गर्नैपर्ने ? कुनकुन धर्मका नेता/कार्यकताले त्यस धर्मसँग सम्बन्धित अनुष्ठान कसरी भौतिकवादी बनाउने ? र कुन परम्परागत रीतिलाई कसरी वैज्ञानिकीकरण गर्ने ? त्यसमा पनि कुन स्तरकाले कति गर्ने र जनस्तरमा के प्रस्ताव गर्ने ? यस्ता विषयमा कुनै संगठित नीति नहुनु नेपाली कम्युनिस्टको अर्को नीतिगत समस्या हो । नीति नै नभएपछि भौतिकवादी ढंगले अनुष्ठान गर्दा पनि ठीक, धार्मिक ढंगले अनुष्ठान गर्दा पनि ठीकको स्थिति जारी छ । यसबारेमा ठोस नीति बनाउनै पर्छ । नत्र कम्युनिस्ट आन्दोलन विश्व दृष्टिकोण परिवर्तन गर्ने आन्दोलन नभई केवल राजनीतिक सत्ता परिवर्तनको आन्दोलनमा सीमित हुनेछ जुन कम्युनिस्ट ध्येय नै होइन । एकातिर कम्युनिस्टलाई रुचाउने मतदाता बढिरहने, त्यसै गरी यो व्यवस्था फाल्न चाहने कम्युनिस्ट आन्दोलन पनि चलिरहने अर्कोतिर धार्मिक जनसंख्या पनि बढिरहने बिडम्बनाको जरो अब खोज्नतिर लाग्नैपर्छ । हिजोको तरिका पर्याप्त भएन, अब नयाँ समग्र रणनीति बनाउन थाल्नैपर्छ ।