जोखिममा हिमाल

काठमाडौँ — नेपालमा वार्षिक ०.०५६ डिग्री सेल्सियसले तापक्रम बढिरहेको छ । यो जल तथा मौसम विज्ञान विभागको अध्ययन (१९७१–२०१४) हो । सन् २०१७ को अध्ययनअनुसार यो दर हिमाली क्षेत्रमा ०.०८६ डिग्रीसम्म छ ।

तापक्रम वृद्धिको प्रत्यक्ष असर हिमाल, हिमताल, हिमनदी, वनस्पति र वन्यजन्तुमा परेको छ । जलवायुजन्य जोखिमको असर बढ्दा मानवीय जीवनयापनमा असर पर्ने नै भयो । काठमाडौं विश्वविद्यालयका हिमनदी तथा हिमतालविज्ञ डा. रिजनभक्त कायस्थका अनुसार ५ हजार ३ सय मिटर उचाइको खुम्बु क्षेत्रमा हिमनदी छिटोछिटो पग्लिरहेको छ । हिमनदी छिटो पग्लिँदा नयाँ हिमताल बन्ने सम्भावना हुन्छ र यसले बाढीको जोखिम निम्त्याउँछ ।

अर्का जलवायु परिवर्तनविज्ञ राजु पण्डित क्षत्री जलवायु परिवर्तनका कारण तापक्रम बढ्दा हिमाल आरोहण र पदयात्रामा जोखिम बढिरहेको बताउँछन् । तल्लो तटीय क्षेत्रमा हिमबाढी र हिमपहिरोको समस्या बढिरहेको छ । पछिल्लो पटक गत वर्ष मुस्ताङमा हिमबाढीले क्षति निम्त्याएको थियो । मुस्ताङबाहेकका हिमाली जिल्लामा पनि हिमपहिरो, हिम आँधी र अकस्मात् उत्पन्न हुने मौसमी गतिविधिमा बढोत्तरी भइरहेको छ । उच्च हिमाली क्षेत्रमा छिटोछिटो मौसम बदलिरहे पनि पूर्वसूचना प्रणाली जडान नहुँदा त्रास बढिरहेको छ ।

अध्ययनअनुसार नेपाल, भारत र चीनको तिब्बतमा गरी हिमतालको संख्या ३ हजार ६ सय २४ छ । तीमध्ये ४७ वटा विस्फोटको जोखिममा रहेको वैज्ञानिकहरूको निष्कर्ष छ । ४७ हिमतालमध्ये ४२ वटा कोसी जलाधार, ३ वटा गण्डकी जलाधार र २ वटा कर्णाली जलाधारमा छन् । तिब्बतबाट सुरु भएर बग्ने कोसी, गण्डकी र कर्णाली सबै भारतको गंगा नदीका प्रमुख सहायक नदी हुन्न् । अध्ययनले ती हिमताल जतिबेलै फुट्न सक्ने र त्यसले तल्लो तटीय क्षेत्रका बस्ती ध्वस्त पार्ने चेतावनीसमेत दिएको छ ।

विस्फोटको जोखिममा रहेका ४७ मध्ये नेपालतिर २१ र एउटा हिमताल भारतीय भू–भागमा पर्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय एकीकृत पर्वतीय विकास केन्द्र (इसिमोड) र संयुक्त राष्ट्रसंघीय विकास कार्यक्रम (यूएनडीपी) को अध्ययनअनुसार विस्फोटको जोखिममा रहेका हिमतालमध्ये ३१ वटा पहिलो, १२ वटा दोस्रो र ४ वटा तेस्रो श्रेणीमा छन् । नेपालमा २ हजार ७० र भारतमा ४५ हिमताल छन् । १ हजार ४ सय १० हिमताल ०.०२ वर्ग किलोमिटरभन्दा ठूला र त्यस आसपासका छन् ।

तापक्रम वृद्धिका कारण हिमनदी पग्लिने क्रम बढ्दा नयाँ हिमताल बनिरहेको र पुराना ताल विस्तार हुँदा विस्फोटको जोखिम बढेको कायस्थ बताउँछन् । नेपालले सन् १९७७ पछि हिमताल विस्फोटले निम्त्याउने विपद् सामना गर्न थालेको हो । नेपालले अहिलेसम्म हिमताल विस्फोटका २६ घटना व्यहोरेको छ । तीमध्ये १४ वटा नेपालको भागबाटै विस्फोट भएका थिए, ११ वटा हिमतालले अन्तरदेशीय समस्या निम्त्याएका थिए ।

पूर्वमा म्यान्मारदेखि पश्चिममा अफगानिस्तानसम्म फैलिएको हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्र (एचकेएच) मा भने ५० वटा हिमताल विस्फोट भइसकेका छन् । चीन, नेपाल, भुटान र पाकिस्तानमा मात्र हिमताल विस्फोटका घटना भएका छन् । सन् १९४० देखि सन् २००० सम्म त्यस्ता घटना बढेको देखिन्छ । हिमताल विस्फोटपछि आउने आकस्मिक बाढीले मानव क्षतिसहित जलविद्युत् आयोजना, सडक, मोटर पुल, झोलुंगे पुल र मानव बस्तीलगायतमा ठूलो क्षति गर्ने गरेको छ । त्यससँगै जैविक विविधतामा पनि क्षति हुने गरेको छ ।

जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तरसरकारी संस्था (आईपीसीसी) ले पृथ्वीको औसत तापक्रम वृद्धि अनुमान गरिएको मितिभन्दा अगावै बढेका कारण हिमालय क्षेत्र, हिमताल, हिमनदी पग्लिने क्रम विगतमा भन्दा बढेको उल्लेख प्रतिवेदन गत भदौमा सार्वजनिक गरेको छ । आईपीसीसीले अहिले नै नियन्त्रण गर्नेतिर ध्यान नदिने हो भने आगामी वर्षहरूमा खडेरी, बाढी, पहिरो, हिमपहिरो, हिम आँधी, हिमताल विस्फोट, अनियन्त्रित डढेलो, अति वर्षाजस्ता घटना बढ्ने चेतावनीसमेत दिइसकेको छ । हिमाली क्षेत्र पग्लिँदा समुद्री सतहसमेत आकलन गरेभन्दा द्रुत गतिमा बढिरहेको आईपीसीसीले उल्लेख गरेको छ । यही हिसाबले तापक्रम बढ्ने र हिउँ पग्लने हो भने हिमाल नाङ्गा हुने र समुद्री सतह ३ मिटरसम्म बढ्ने उसको चेतावनी छ ।

इसिमोडको प्रतिवेदनमा सन् २१०० मा विश्वको वायुमण्डलको औसत तापक्रम १.५ डिग्रीले बढ्ने, हिमाली क्षेत्रमा तापक्रम वृद्धि १.८ डिग्रीले हुने र विश्व वायुमण्डलको तापक्रम २ डिग्री भएमा दुई तिहाइ हिमनदी मासिने आकलन गरेको छ ।

जलवायु परिवर्तनविज्ञ क्षत्री विकसित मुलुकहरूले उल्लेख्य मात्रामा हरितगृह ग्यास कटौती गर्न जरुरी रहेको बताउँछन् । चीन, अमेरिका, भारत, रुस, फ्रान्सलगायतका मुलुकले बढी हरितगृह ग्यास उत्सर्जन गर्छन् । ‘वैज्ञानिकहरूले कार्बन उत्सर्जनको अवस्था अहिलेजस्तै भइरहे तापक्रम ३.५ देखि ४ डिग्री बढ्नेतिर उन्मुख छ भनेर चेतावनी दिइरहेका छन्,’ क्षत्रीले भने, ‘विकसित देशहरूले हरितगृह ग्यास उत्सर्जन अझै बढी घटाउँछु भनेर थप प्रतिबद्धता जनाउनुपर्ने देखिन्छ ।’