कहाँबाट आयो ३२०० मिटर उचाइमा पाटेबाघ ?
छिन्टापु, इलाम — इलामको करिब ३ हजार २ सय मिटर उचाइको छिन्टापु वन क्षेत्रमा स्वचालित क्यामेरा जडान गर्दा पाँचथरका संरक्षणकर्मी जीवन राईले पाटेबाघ कैद होला भन्ने रत्तिभर सोचेका थिएनन् । ‘त्यही बाघ हेर्न कैयौंपटक चितवन र बर्दिया निकुञ्ज धाएको थिएँ । यहीँ मैले ३ हजार १ सय ६५ मिटर उचाइमा राखेको क्यामेरामै पो बाघ कैद भएछ,’ हाब्रे (रेडपान्डा) संरक्षणमा सक्रिय राईले सुनाए ।
तस्बिरहरू केलाउँदै जाँदा बाघ देखेर राई चकित भएका थिए । हो कि होइन भनेर स्पष्ट हुन कैयौंपटक गुगल सर्च गरे । बाघका तस्बिरहरूसँग जुधाएर हेरे । अन्ततः बाघै प्रमाणित भयो । तस्बिर कैद भएको बाघ अलि बूढो देखिन्छ । ‘गुराँसको रूखमा जमिनबाट तीन मिटर उचाइमा राखिएको स्वचालित क्यामेराले दुईपटक बाघ कैद गरेको रहेछ,’ राईले कान्तिपुरसित भने, ‘तर कहाँबाट यो उचाइमा पाटेबाघ आयो भन्ने यकिन हुन सकेको छैन ।’ राईले भनेजस्तै यो अनुसन्धानको विषय हो ।
इलाम र पाँचथरको सीमामा पर्ने गुराँस, खस्रु, बान्टे र निगालोको वन क्षेत्रमा ३ वटा हाब्रेको घाँटीमा रेडियो कलर बाँधिएको छ । तिनै हाब्रेको अनुगमन गर्न र अन्य वन्यजन्तुको आउजाउ कस्तो छ भनेर हेर्न स्वचालित क्यामेरा राखिएको थियो । पाटेबाघ कैद भएको क्षेत्रको दायाँतिर पाँचथरको फिदिम–१३ पर्छ भने बायाँतिर इलामको सन्दकपुर–२ पर्छ । जैविक विधिताले युक्त छिन्टापु भने इलाममा पर्छ । गाउँपालिकाले यो क्षेत्रलाई पर्यटकीय गन्तव्यका रूपमा समेत विस्तार गरिरहेको छ ।
छिन्टापु क्षेत्र हाब्रेका लागि प्रख्यात मानिन्छ । यो क्षेत्रमा सांस्कृतिक महत्त्व बोकेका तालसमेत छन् । पानीको राम्रो स्रोत भएकाले वन्यजन्तुको राम्रो बासस्थल बनेको संरक्षणकर्मी बताउँछन् । पाँचथर, इलाम र ताप्लेजुङमा फैलिएको कञ्चनजंघा भूपरिधि (केएल) मा जीपीएस कलर बाँधिएका १० वटा हाब्रे अनुगमन गर्न वन तथा भूसंरक्षण विभाग र रेडपान्डा नेटवर्क (आरपीएन) ले २० वटा स्वचालित क्यामेरा राखेका थिए । तीमध्ये एउटा क्यामेराले कात्तिक २८ र मंसिर ६ गते बाघको तस्बिर कैद गरेको थियो । बाघ तस्बिर कैद भएको छिन्टापु वन क्षेत्रमा हिउँदमा हिउँ पर्छ । वनक्षेत्र भित्रैबाट सडकसमेत खनिएको छ ।
बाघ कैद भएको वन क्षेत्रभन्दा केही तल इलाम र पाँचथरको सीमावर्ती क्षेत्र गोरुवाले भन्ज्याङ (२,९०० मिटर) छ । गोरुवालेमै पनि गत वर्ष मंसिरदेखि हिउँ परेको थियो । ‘माघसम्म त ७–८ पटक हिउँ परेको थियो,’ स्थानीय गणेश जबेगुले भने । गोरुवालेमा १० वर्षदेखि बस्दै आएका मोहन राईका अनुसार यो वर्ष चाहिँ अहिलेसम्म छिन्टापु, गोरुवाले र सन्दकपुर कतै पनि हिउँ परेको छैन ।
छिन्टापु वन क्षेत्रमा यो वर्ष बाघ कैद भए पनि गोरुवालेमा बस्दै आएका स्थानीय भने पहिले पनि यस क्षेत्रमा बाघ हिँडडुल गर्ने गरेको सुनाउँछन् । ‘गाईका बाच्छा–बाच्छी र चौंरीका बच्चा खाइरहने भएकाले यहाँको वनमा पहिलेदेखि नै बाघ भएजस्तो लाग्छ,’ गोरुवालेमा व्यवसाय गर्दै आएका कमल राईले भने, ‘माघ १ गते पनि नजिकैको वनमा गाईको बाच्छा खाएको छ । बाघ वा चितुवाले नै खाएको हुनुपर्छ ।’
पाटेबाघ कैद भएको क्षेत्र आसपासमा स्थायी बस्ती छैन । नजिकै नयाँ सडक छ । फाट्टफुट्ट गाडी चल्छन् । व्यावसायिक प्रयोजनका लागि ठाउँठाउँमा अस्थायी घरटहरा र गोठ पनि छन् । यो भारतको सीमावर्ती क्षेत्रसमेत हो । नेपालपट्टि चौंरीका गोठ र सर्वसाधारणको ओहोर–दोहोर भए पनि पारि मानवीय चहलपहल छैन । नेपालसँग जोडिएको आफ्नो वन क्षेत्रलाई भारतले सिंहलीला निकुञ्ज घोषणा गरेको छ । सिंहलीला पनि हाब्रे र चितुवाको वासस्थल हो । त्यस क्षेत्रमा बाघ अहिलेसम्म रेकर्ड भएको छैन । त्यही भएर छिन्टापु क्षेत्रमा तस्बिर कैद भएको बाघ भारततिरबाट आएको हो भन्ने प्रमाण भेटिएको छैन ।
पूर्वी नेपालमा चितुवामा अनुसन्धान गर्नेहरू भने विगतमा पनि गाई र गोरु खाइदिने गरेका घटनाले पूर्वी नेपालका पहाडी क्षेत्रमा बाघ भएको प्रमाणित हुने तर्क गर्छन् । चितुवा–मानव द्वन्द्वबारे विद्यावारिधि गरिरहेका पूर्णबहादुर आले इलामको चुरे र महाभारत क्षेत्रमा विगतमा पनि पाटेबाघ र त्यसका पाइला (पगमार्क) देखिएको स्थानीय बूढापाकाले सुनाउने गरेको बताउँछन् । ‘पूर्वी नेपालमा पहिल्यैदेखि बाघ रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ,’ उनले भने ।
उनका अनुसार सन् २००८–०९ तिरको अध्ययनमा पनि इलाम र झापाको सीमावर्ती क्षेत्रमा बाघका पाइला पाइएको थियो । त्यो बेला विस्तृत अध्ययन भएको थिएन । चुरे र महाभारत क्षेत्रमा बाघ र चितुवाका आहारको घनत्वसमेत बढिरहेको छ । ‘बाघ कैद भएको क्षेत्रमा बँदेलको संख्या राम्रो छ,’ हाब्रे संरक्षणकर्मी राईले थपे, ‘अन्य प्रजाति पनि क्यामरा ट्र्यापमा राम्रै परेको देखिन्छ ।’
रेडपान्डाको अनुसन्धानका लागि छिन्टापु वन क्षेत्रमा क्यामेरा जडान गर्दै रेडपान्डा नेटवर्कका फिल्ड प्राविधिक जीवन राईलगायत
वाग्मती नदीदेखि पूर्वी नेपालमा यसअघि बाघ कैद भएको थिएन । वाग्मती नदी आसपास भने बेलाबखत चितवन र पर्सा निकुञ्ज हुँदै बाघ ओहोर–दोहोर गर्ने गरेको पाइन्छ । गत वैशाख १ मा डडेलधुरा महाभारतको २ हजार ५ सय मिटर उचाइको भागेश्वर जैविक मार्गमा पनि पाटेबाघ देखिएको थियो । भारतमा भने ३ हजार ६ सय ३० मिटर उचाइमा बाघ रेकर्ड भएको छ । भुटानमा ४ हजार ३८ मिटर उचाइसम्म बाघ भेटिएको छ ।
भारतमै पोथीको खोजीमा बाघले लामो यात्रा गर्ने गरेको पनि गत वर्ष प्रमाणित भएको छ । इलाम र पाँचथरको सीमावर्ती कञ्चनजंघा भूपरिधिमा बाघ कैद भएपछि यस क्षेत्रमा बिरालो प्रजातिको संख्या ८ पुगेको छ । चितुवा, ध्वाँसे चितुवा, हिउँचितुवा, सुनौलो बिरालो, चरी बाघ, वन बिरालो र छिरबिरे बिरालो विगतमा नै रेकर्ड भइसकेका थिए । रेडपान्डा नेटवर्कका राष्ट्रिय निर्देशक आङफुरी शेर्पा पूर्वी पहाडी क्षेत्रमा बाघ रेकर्ड हुनुले जैविक मार्गको महत्त्व र त्यसको संरक्षणको प्राथमिकता उजागर गरेको तर्क गर्छन् ।
काठमाडौं इन्स्टिच्युट अफ एप्लाइड साइन्सका वरिष्ठ वैज्ञानिक प्रकाशकुमार पौडेल आहार प्रजाति माथिल्लो क्षेत्रसम्म फैलिएसँगै बाघलगायत ठूला प्रजातिले बासस्थल बदलिएको हुन सक्ने बताउँछन् । तल्लो क्षेत्रमा आहार र बासस्थानलगायतका लागि हुने अत्यधिक द्वन्द्व र भारबहन क्षमता (क्यारिङ क्यापासिटी) नभएर पनि माथिल्लो क्षेत्रतिर बाघ सर्दै गएको हुन सक्ने उनले बताए ।
दोब्बर हुँदै बाघ
दुई वर्षअघिको अध्ययनअनुसार नेपालमा पाटेबाघको संख्या २ सय ३५ छ । पर्सा, चितवन, बर्दिया, बाँके र शुक्लाफाँटा निकुञ्जमा बाघ छन् । सर्वेक्षणमा १२ जिल्ला बारा, पर्सा, मकवानपुर, चितवन, नवलपरासी, दाङ, बाँके, सल्यान, बर्दिया, सुर्खेत, कैलाली र कञ्चनपुरमा बाघ भेटिएका थिए । बाघ पाइने १३ देशले सन् २०२२ सम्म प्राकृतिक बासस्थानमा बाघको संख्या सन् २०१० मा भएको भन्दा दोब्बर गर्ने वाचाअनुसार संरक्षणका काम गरिरहेका छन् । नेपालमा सन् २०१० मा १ सय २१ वटा पाटेबाघ थिए ।
सन् २०२२ सम्म नेपालमा वाचाअनुसार दोब्बर हुने बाघका लागि एक वर्गकिमि क्षेत्रमा १ सय ५१ वटा आहार प्रजातिका जन्तु आवश्यक पर्छ । तराईका निकुञ्जमा अहिले मुस्किलले एक वर्गकिमिमा बाघका ५६ आहार प्रजातिको उपलब्धता छ । मृग, लगुना, चित्तल, बँदेल, जरायो र घोरल बाघका मुख्य आहार प्रजातिका जन्तु हुन् । आहार प्रजाति बढ्नका लागि घाँसे मैदान आवश्यक पर्छ ।
तराईका निकुञ्जहरूमा मिचाहा झार बढ्दा घाँसे मैदानको आकार खुम्चिँदा मृग प्रजातिको संख्या र बासस्थानमा प्रतिकूल प्रभाव परेको छ । त्यसैले बाघलाई पनि आहारा र बासस्थान सहज छैन ।
एउटा बाघका लागि करिब ६० वर्गकिमि क्षेत्र चाहिन्छ । निकुञ्जहरूबाट आहाराको खोजीमा बाघ बाहिर आउने घटना बढेका छन् । २ सय ५० वटा बाघले विचरण गर्नका लागि बाघ पाइने निकुञ्जहरूमा १३ हजार ५ सय वर्गकिमि क्षेत्र आवश्यक पर्छ, जुन अहिले उपलब्ध छैन ।
प्रकाशित : माघ ८, २०७७ १०:३५