विद्यापतिगढ र रौजा मजार
दिल्लीका सम्राट् गयासुद्दिन तुगलकले सन् १३२४ मा बाराको सिम्रौनगढस्थित तिरहुत (मिथिला) माथि विजय हासिल गरेपछि कर्णाटवंशीको शासन सुरु भयो । दिल्लीका अर्का सुल्तान फिरोज शाह तुगलकले प्रथम बंगाल आक्रमणबाट फर्किने बेला सनदपत्र जारी गरेर सन् १३५४ मा मिथिलाको शासनभार ओइनिवारवंशीय ब्राह्मण कामेश्वर ठाकुरलाई सुम्पे ।
यसरी दक्षिणी मिथिलामा ओइनिवार वंशको र अहिलेको नेपाल तराईमा अर्का द्रोणवारवंशी पुरादित्यको शासन स्थापित भयो । पुरादित्य पनि कर्णाटवंशी राजाहरूकै सन्तति भएको विभिन्न स्रोतग्रन्थमा उल्लेख छ ।
पुरादित्य र ओइनिवारवंशी अन्तिम राजा शिव सिंह असल मित्र थिए । बौद्धमार्गी पुरादित्यलाई सनातन हिन्दु बनाउने उद्देश्यले शिव सिंहले मित्रता गरेको रामदेव राय दनुवारले ‘दनुवार जातिको ऐतिहासिक रूपरेखा’ पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन् । पुरादित्यको राजधानी बनौलीमा मैथिलीका महाकवि विद्यापतिले बाल सखा एवं मित्र शिव सिंहकी पत्नी रानी लखिमा र राजपरिवारका अन्य सदस्यसहित १२ वर्ष बिताएका थिए । उनले नेपाल प्रवासका क्रममा लिखनावली ग्रन्थ रचना गरेका थिए । श्रीमद्भगवद्गीताको प्रतिलिपिसँगै मैथिली भाषामा अनेक गीत पनि उनले रचना गरे । रानी लखिमासहित विस्थापित जीवन बिताउनुपरेका बेला महाकवि विद्यापतिले करुणरसको भावुक गीत रचना गरेका थिए ।
विद्यापतिले श्रीमद्भगवद्गीताको प्रतिलिपिको अन्त्यमा लेखेका छन्– ‘शुभमस्तु सर्वार्थगता संख्या ल.स. ३०९ श्रावण शुदि १५कु जै राजबनौली ग्रामेश्री विद्यापतेर्लिपिरियम् लक्ष्मण सेन संवत् ३०९ खृष्टाब्द १४१८ ई. ।’ महाकवि विद्यापतिले यहाँ उल्लेख गरेको राजबनौली ग्राम कुन हो ? यसबारे अझै विवाद छ । केहीले महोत्तरीको पिपरा गाउँपालिका–७ स्थित बनौलीलाई राजबनौली दाबी गर्छन् । केही सिरहाको लहानभन्दा पूर्वमा रहेको छपरारी नजिकको बाखर बनौलीलाई त केहीले सप्तरीको खाँडो खोला नजिकको बनौली हो भन्छन् । तीनवटै स्थानमा दरबारको अवशेष (गढ), विद्यापतिका नामसँग जोडिएका पोखरी, मठमन्दिर तथा अन्य पुरातात्त्विक अवशेष छन् । यसको बृहत् अध्ययन र उत्खनन हुन सकेको छैन ।
ओइनिवार वंशका अन्तिम राजा शिव सिंह सन् १४१४ मा जौनपुरका सुल्तानसँग भएको युद्धमा बेपत्ता भएका थिए । पछि महाकवि विद्यापतिले शिव सिंहकी धर्मपत्नी लखिमा रानी र राजपरिवारका अन्य सदस्यलाई साथ लिई पुरादित्यको दरबारमा शरण लिएका थिए । उनले पुरादित्यको आदेशअनुसार लिखनावलीको रचना गरेका थिए । लिखनावलीमा जनकपुरको चर्चा पनि छ ।
इतिहासकार वासुदेवलाल दासका अनुसार विद्यापतिकाल (सन् १३५०–१४५०) मा दक्षिणतर्फ ओइनिवार वंशीय राजाहरूको राज्य थियो । यस्तै उत्तर कमला नदीपूर्व सप्तरीमा द्रोणवार वंशीय पुरादित्यको तथा कमला पश्चिम महोत्तरीमा सिंहनारायणको राज्य थियो । २०१८ सालअघि सिरहा सप्तरीमा र धनुषा महोत्तरी जिल्लामा थिए । दासका अनुसार पुरादित्यका जेठा छोरा बल्लभ देवको विवाह सिंहनारायणकी जेठी छोरीसँग भएको थियो । सिंहनारायणले ज्वाइँलाई कमला पश्चिममा अवस्थित खरिहानी गाउँ (अचेल सबैला नगरपालिकामा पर्छ) बिर्ता दिएका थिए । जहाँ अझै पनि द्रोणवार वंशका मानिस बसोबास गर्छन् र उनीहरूलाई स्थानीय बासिन्दाले राजा भनेर सम्बोधन गर्छन् ।
लेखक रामदेव राय दनुवारले सिरहा जिल्लाको साबिक भवानीपुर वडा नम्बर ६ स्थित बाखर बनौली पुरादित्यको राजधानी भएको दाबी गरेका छन् । त्यहाँ अवस्थित उँभो लागेको ढिस्को (गढ), पोखरीहरूको भग्नावशेष, राजागढी ठाकुर र गढही बमभोला पोखरी एवं बौकी महारानीको मन्दिर आदिका आधारमा उनले यस्तो दाबी गरेका हुन् । यस क्षेत्रमा थारू र दनुवारहरूको उल्लेख्य जनसंख्या हुनु तथा उनीहरू आफूलाई द्रौणवारवंशी भएको दाबी गर्नुलाई पनि इतिहासकारहरूले दरिलो तर्कका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् ।
अर्कातर्फ ३ कट्ठामा फैलिएको माटोको ढिस्को (गढी), झन्डै चार बिघाको लखीसागर (हाल लक्ष्मीसागर), लखी घराडीको नामले चिनिने घडेरी जग्गा तथा पुरातन डिहवार स्थानको अवशेषका आधारमा महोत्तरीको बनौलीलाई केही इतिहासकारले पुरादित्यको राजधानी दाबी गर्दै आएका छन् । स्थानीय ७६ वर्षीय उदितनारायण झाका अनुसार लक्ष्मीसागरको पुरानो नाम लखीसागर शिव सिंहकी पत्नी लखिमा देवीका नाममा राखिएको हो ।
नाम अपभ्रंस हुँदै लक्षी र अचेल लक्ष्मीसागर हुन पुगेको हो । यसैगरी लखी घडेरीको पुरानो नाम लखिमा घडेरी रहेको तर्क उनको छ । आधुनिक मैथिली साहित्यका अग्रणी साहित्यकार धीरेश्वर झा ‘धीरेन्द्र’ नेतृत्वको एक टोलीले चार दशकअघि महोत्तरीको बनौलीस्थित विद्यापति डिहको स्थलगत निरीक्षण गरेको थियो । विद्यापतिले १२ वर्ष बिताएको स्थान यही हो भनेर उनले दाबी गरेका थिए ।
पुरादित्यको राजधानी भनिएको विद्यापति डिहको दक्षिण तथा लक्ष्मीसागरको डिलबाट पुरानो सडकको अवशेष पनि भेटिएको छ । जसलाई स्थानीयले पुरादित्य दरबारको सडक भन्छन् । मधेश प्रदेश सरकारले यस सडकलाई विद्यापति डिह मार्ग नामकरण गरेको छ । प्रदेश सरकारले आर्थिक वर्ष २०७९/०८० को बजेटको बुँदा नम्बर १०१ मा भनिएको छ– ‘बनौली विद्यापति डिहको पर्यटकीय तथा सांस्कृतिक विकासका लागि विद्यापतिको प्रतिमासहित प्रवेशद्वारदेखि एकरहिया, सहोरबा, विद्यापति डिह हुँदै मठिहानीसम्म विद्यापति डिह मार्ग बनाउने कार्यलाई अगाडि बढाउन २ करोड बजेट विनियोजन गरेको छु ।’ गत आर्थिक वर्षको बजेटमा पनि मधेश सरकारले महोत्तरीको विद्यापति डिह संरक्षण, विद्यापति पोखरीको सौन्दर्यीकरण, पुस्तकालय तथा संग्रहालय निर्माणका लागि झन्डै १३ करोड बजेट छुट्याइएको थियो ।
बौद्ध धर्मको प्रभाव क्रमशः शिथिल हुँदै गएको र दक्षिणमा मुसलमानी शासकहरूको फुर्तीफार्ती बढ्दै गएको समय सन् १३५० मा मैथिली भाषाका महाकवि विद्यापतिको जन्म भएको थियो । जातिपाती र देवीदेवताको अस्तित्व अस्वीकार गर्ने बौद्धमार्गीले समाजमा नयाँ वर्ग निर्माण गर्दै थिए । सामाजिक व्यवस्था अस्तव्यस्त बन्दै थियो ।
अर्कातिर मुसलमान शासकहरू देवीदेवताका प्रतिमा भाँच्ने अनि जबर्जस्ती धर्म परिवर्तन गराउने अभियानमा जुटेका थिए । सनातन हिन्दुहरू चारैतिरबाट दबाबमा थिए । समाज तीन ध्रुवमा विभाजित रहेका बेला महाकवि विद्यापतिले आफ्ना सुमधुर गीतमार्फत समाज जोड्ने अभियान चलाए । राधा–कृष्ण विषयक गीतमार्फत समाजमा प्रेमरस सञ्चार गरे । भक्ति रसका गीतहरूमार्फत सनातनीहरूमा हिन्दु धर्मप्रति विश्वास जगाए । कर दिन इन्कार गरेका ओइनिवारवंशीय राजकुमार शिव सिंहलाई दिल्ली नरेश नसरत शाह भन्ने नसिरुद्दिन महमुदले बन्दी बनाएर दिल्ली लगेका थिए ।
रौजा मजारको महत्त्व
मध्यकालीन समाज अस्तव्यस्त थियो । राजा रजौटाबीच युद्ध भइरहन्थ्यो । धार्मिक र सांस्कृतिक संक्रमण उत्कर्षमा थियो । तन्त्र–मन्त्र, जादुटुनामाथि दरिलो विश्वास थियो । सिद्धपुरुषहरू जंगल, गुफा र खोला किनारमा तपस्या गरेर बस्थे । यसै बेला हालको महोत्तरी जिल्लाको बलवा नगरपालिका–११ रौजा भन्ने स्थानमा हजरते गदा अली शाह नामका सिद्धपुरुष आइपुगे । उनीसँगै अन्य दुई सिद्धपुरुष थिए– रहमत अली शाह र बहार अली शाह । बाघ, सिंह, चितुवा र हात्तीजस्ता हिंस्रक जनावरहरूको बिगबिगी रहेको घना जंगलमा उनीहरूले डेरा जमाए । अनि आफ्ना सद्विचार र मानव सेवामार्फत केही दिनमै चर्चित भए । रौजा मजार सरिफमा यिनै तीन महापुरुषको मजार रहेको त्यहाँका मौलाना सौकत अलीको भनाइ छ । मधेश प्रदेशको राजधानी जनकपुरभन्दा १५ किलोमिटर पश्चिममा अवस्थित रौजा मजार सरिफ अचेल हिन्दु र मुसलमानहरूको संगम स्थल बनेको छ । त्यहाँ पूजा, दर्शन गर्न र बलि चढाउन दुवै थरी धर्मावलम्बी जाने गर्छन् । प्रत्येक वर्ष चैत ९ देखि ११ सम्म लाग्ने विशेष मेलामा नेपाल र भारतका लाखौं श्रद्धालु ओइरिन्छन् । मौलाना सौकत अलीका अनुसार मेला भर्न तथा मजारमा आशिष थाप्न भारतको कश्मीरदेखि पाकिस्तानसम्मका श्रद्धालु आउने गर्छन् । सोमबार, बुधबार र बिहीबार पनि घुइँचो हुन्छ । अन्य दिनमा पनि सयौं श्रद्धालु दर्शन गर्न तथा बलि चढाउन आउँछन् ।
असाध्य रोगबाट मुक्ति पाउने विश्वासमा झन्डै एक हजार जना परिवारसहित रौजा मजारको वरिपरि झुपडी बनाएर र नजिकका गाउँमा बसेका छन् । उनीहरू बिहान–बेलुका रौजा मजारमा दुवा (आशिष) थाप्ने गर्छन् । पछिल्लो समय एक जनाले उनीहरूलाई भाडामा लगाउन घर नै निर्माण गरेका छन् । घरीघरी बेहोस भइरहने लहान नगरपालिका, अमहीका १९ वर्षीय हरिकिसन महतो डेढ महिनादेखि मजारको उत्तरमा निर्मित भाडाको कोठामा बसेर बिहान–बेलुका दुवा थाप्दै छन् । हरिकिसनकै रेखदेखका लागि उनकी आमा र बहिनी पनि आएका छन् । रौजा मजार सरिफ विकास समितिका अध्यक्ष मोहम्मद सलिमका अनुसार बलि र दान पेटिकामा पर्ने रकम गरी मजारमा वार्षिक २५ लाख रुपैयाँसम्म आम्दानी हुन्छ । त्यही आम्दानीबाट मजारको सरसफाइ, खानेपानी तथा कर्मचारीको तलब दिइन्छ । प्रत्येक वर्ष चैतमा लाग्ने तीनदिने जलसामा २० लाख रुपैयाँ जति खर्च हुने गरेको सलिमले जानकारी दिए ।
गत आर्थिक वर्षमा मधेश प्रदेश सरकारले रौजा मजारको कार्यालय, पर्खाल, शौचालय, जनाजा (मुर्दा) घर, खानेपानीलगायत व्यवस्थापनका लागि १२ करोड विनियोजन गरेको थियो । त्ययसबाट धेरै काम भए पनि ठेकेदार मस्जिद निर्माण अधुरै छाडेर बेपत्ता भएको सलिमले जनाए ।
प्रकाशित : असार २५, २०७९ ०९:५४
