आगो केवल आगो होइन
आगो नहुँदो हो त बाह्रै महिना जाडो भइरहने हिमालतिरको जनजीवन कस्तो हुन्थ्यो ? हिउँदका ती पाँच महिना जम्मै जमिन हिउँले टम्म ढाकिएको हुन्छ, त्यहाँ आगो नहुनु कति पीडादायक होला ? हिउँमा बस्नेका लागि आगो नै जीवन हो, जीवन नै आगो । आउनुस् एकछिन हिमाल र आगोका कथा पढौं– हुम्ला, नाम्खाकी एपी र उनको सुनाएको आगोको कथा ।
घाँटीका नशा फुलाउँदै कष्टले आगो फुकिरहेकी एपी (बजै) लाई सोधें, ‘एपी, पहिले सलाई र लाइटर नहुँदा कसरी आगो बाल्नुहुन्थ्यो नि ?’ आगो फुक्ने मसिनो पाइप समातेकी एपीका व्यस्त हात टक्क रोकिए । फु...फु... रोकिएपछि धूवाँको झुप्पा चुलोबाट बाहिरियो एकदमै रफ्तारमा– घण्टी बज्नेबित्तिकै कुदिहाल्ने स्कुले केटाकेटीजसरी । धूवाँसँगै उडेको सेतो फिलिंगो एपीको सेतो कपालमाथि अवतरण गर्यो र हरायो ।
एकछिन रोकिएपछि एपी फेरि आगो फुक्न थालिन् । निक्कैबेर फुकेपछि ह्वात्त बल्यो– आगो । तर, एपी शान्त थिइ्न्, एकदमै स्तब्ध ! चिसो दाउराबाट निस्केको चाइँचुइँ आवाजले त्यो स्तब्धता चिरिरह्यो । एपीको छामखाङ (गाउँभन्दा पर पूजा गर्न बस्ने ठाउँ) लगभग तीन हजार मिटरको उचाइमा थियो । वरिपरिका हिमाल सधैं हिउँले ढाकिएका हुन्थे । ठूलो ढुङ्गामा टाँसेर एकातिर मात्रै ‘भान्ना’ (भित्ता) चिनेर एपीको छामखाङ बनाइएको थियो । पूजा गर्दा आगो बाल्न छामखाङको ढोकानेर दाउरा र गोबर जम्मा गरेर राखेकी हुन्थिन् एपीले । उनी उसैगरी चुपचाप बसिरहेकी थिइन्, आगो तापेरै । निक्कैबेर तापेपछि आगो माग्न जाँदाका कथा सुनाउन थालिन् उनले । आगो ताप्दै एपीका कुरा सुन्दा लाग्यो– त्यो समयले कोल्टे फेर्यो । उबेला गाउँमा मि (बाजे) को घरमा एपी तामे (कथा) सुन्न जाने चलन थियो । त्यत्तिबेला यसरी नै हामी नानीहरू चुलोवरिपरि बसेर आगो ताप्दै तामे सुन्थ्यौं ।
‘उहिल्यै खार्कोङ (ढुङशील/सेतो ढुङ्गा) र मेप्च्याक (ल्वखर) का बीचमा सानो टुक्रा टा (जुलो) राखेर घोट्थ्यौं । खार्कोङ र मेप्च्याक घोट्दा बेलाबेला आगोको सानो–सानो झिल्का निस्किन्थ्यो, ढुङ्गामा ढुङ्गा ठोकिँदा निस्किने आगोजस्तै ! निक्कैबेर घोटेपछि त्यो सानो झिल्काबाटै टा मा आगो सल्किन्छ । अनि त्यही टा लाई चुलोमा राखेर फुक्थ्यौं । टा को आगो दाउरामा सल्किन्थ्यो र बल्थ्यो चुलोमा आगो । हिउँद भन्दा बर्खामा आगो बाल्न निक्कै गाह्रो हुन्थ्यो । ओस्सिएका चिसा दाउरामा सजिलै आगो नसल्किने । बिहान आगो बाल्नै अम्तै समय लाग्थ्यो । त्यत्तिबेला अहिलेको जस्तो राम्रो चुलो पनि हुन्थेन् । कसैकसैको घरमा चारखुट्टे ओदान हुन्थ्यो । बाँकीका घरमा तीनखुट्टे सानो ओदान । आगो फुक्दा–फुक्दै धूवाँले घर भरिन्थ्यो । पिरो धूवाँले रुएझैं बनाउँथ्यो नि,’ आगो प्राप्तिका ती दिन सम्झेर एपी मज्जैले हाँसिन् । त्यसरी आगो बल्दा कुहिरोले ढाकिएजस्तै हुन्थ्यो घर ।
एपी यसरी बोलिरहेकी थिइन्, मानौं उनले खार्कोङमा मेप्च्याक घोटेर आगो बालेको हिजै हो । तर, त्यो त उनी सानै छँदाको कथा हो लगभग असी वर्षपहिलेको । उनको अनुहारमा रमाइलोसँगै सम्झनामा संर्घषका भाव आइरहेका थिए/गइरहेका थिए । त्यत्तिबेला आगो माग्न जाने चलन थियो । बिहान उठेपछि थाडामा गएर वरिपरिका घरबाट धूवाँ निस्केको छ कि छैन हेरिन्थ्यो । ‘नजिकैको घरबाट धूवाँ आइरहेको छ भने एक मुठो लोइटो बोकेर जान्थ्यौं र आगो सल्काएर ल्याउँथ्यौं । अलि टाढाको घरबाट धूवाँ आइरहेको छ भने क्यो (ढाडु) वा थाल बोकेर जान्थ्यौं । क्योमा अगुल्टो हालेर आगो फुक्दैफुक्दै ल्याउँथ्यौं । क्योमा आगो ल्याउँदा हात पनि पोल्थेन’, बुढ्यौलीका रेखाहरूमा हराएको हातको सानो दाग देखाउँदै थपिन् एपीले, ‘यी यो दाग आगो माग्न जाँदा लोइटोको खोटो चुहिएर बसेको हो ।’
छार्वा, मेल र ओखरको दाउरा बाल्दा खरानीले छोपेर पनि राखिन्थ्यो आगो । त्यसरी छोपेर राखेको दिन आगो मर्यो कि भन्ने निक्कै चिन्ता हुन्थ्यो । राति छोपेको आगो बिहान उठेर खरानी खोस्रिँदा सानो झिल्को मात्रै देख्दा पनि आगो खोस्रिने त्यो अनुहार धपक्कै बल्थ्यो खुसीले । आगो मरेको दिन निभेको अनुहार लिएर फेरि आगो माग्न जानुपर्थ्यो ।
आगोका लागि सबैभन्दा धेरै दुःख हुन्थ्यो खर्क जाँदा । चिसो दाउरामा आगो नसल्किने । लाइटो धेरै नपाइने । आगो माग्न घुँडा–घुँडासम्मै आइपुग्ने हिलो तरेर जानुपर्थ्यो । त्यत्तिबेला न अहिलेजस्तो जुत्ता हुन्थ्यो न छाता नै । कहिलेकाहीँ त ल्याउँदा ल्याउँदै बाटोमै आगो मरिसक्थ्यो । फेरि फर्केर आगो माग्न त्यतै कुद्नुपर्थ्यो । तर, एपीहरू त्यो दैनिकीमा अभ्यस्त भइसकेका थिए ।
सलाई कति बेला गाउँ पस्यो, त्यो त एपीलाई याद छैन । भन्छिन्, ‘तर, सलाई आएपछि पनि हाम्रो किनेर बाल्ने हैसियत थिएन । धेरै पछिसम्म पनि मागेरै आगो बाल्यौं ।’ सलाई कस्तो हुन्छ ? उत्सुकताले दौडिएर त्यो हेर्न एक जना साथीको घरमा गएको उनलाई याद छ । ‘तर, त्यो सलाईको बट्टा कस्तो थियो, बिर्सें अहिले । हामी धेरै जना सँगै गएका थियौं सलाई हेर्न ।’
त्यत्तिबेला कसको घरमा कति अन्न छ ? कसले कति छाक खाना खान्छ ? को कति धनी छ भन्ने त्यो घरबाट निस्किने धूवाँले बताउँथ्यो । धेरै अन्न भएकाहरूले चार छाक खाना पकाउने भए । उनले भनिन्, ‘प्होदच्या पनि पकाउँथ्यो होला । त्यो घरमा आगो पनि निभ्थेन । सधैं आगो भइरहनु वा धूवाँ आइरहनु भनेको त्यो घरमा टन्नै अन्नबाली भएको मानिन्थ्यो । घरमा अन्न नहुनेको चुलोमा आगो पनि सधैं हुँदैनथ्यो । त्यही भएर त कताकता आगो माग्न गइरहनुपर्थ्यो ।’
‘दाल्देर हिक थाप ल मे मेत’ (चुलोमा आगो पनि नभएको गरिब) । चुलोमा आगो नहुँदा हाम्रोतिर अहिले पनि यो उखान भन्ने गरिन्छ । सायद त्यत्तिबेलैदेखि भनिँदै आएको हुनुपर्छ यो उखान । एपीका कथा सुनेपछि लाग्यो, धूवाँले पनि समाजमा वर्ग छुट्याउँदो रैछ ।
मुसुक्क हाँसेर एपीले अर्को रमाइलो स्मृति सुनाइन्, ‘मेरो एक जना साथीले त आगो माग्न आउने केटासँग भागेर बिहे गरेकी थिई । दिनदिनै आगो माग्न आउने केटा र मेरो साथीले एकअर्कालाई मन पराउन थालेछन् । एक साँझ आगो माग्न आएको केटाले आगोसँगै केटी पनि लिएर गएको थियो । आगो दिन गएकी छोरीलाई निक्कै बेर पर्खिएर बसिरहिन आमा । तर, छोरी आइनन् । बिहान छिमेकी केटो क्यो पुर्याउन आउँदा पो आमाले थाहा पाएकी रे, छोरीले आगो माग्न आउने केटोसँगै भागेर बिहे गरेको ।’
...
हिमालमा आगो जति प्रिय छ, आगोको त्रास पनि उत्तिकै छ । अहिले माघ लागिसक्दा पनि हिउँ नपर्नु हिमालीका लागि चिन्ताको विषय बनेको छ । सुक्खा जमिन, एकअर्कासँग जोडिएका घरहरू । हिउँदका लागि जम्मा गरेर राखिएको घाँस–दाउरा छन् गाउँभरि । र, हिउँ पर्ने समयमा हिउँ नपर्दा आगोको डर पनि बढेकै छ ।
हिमालका मान्छेका लागि न्यानो र खाना पकाउने स्रोत मात्रै होइन आगो । अन्न उत्पादनको स्रोत पनि थियो कुनै बेला । २०/२५ वर्ष पहिलेसम्म पनि हाम्रो गाउँतिर वनमा डढेलो लगाएर फापर खेती गरिन्थ्यो । डढेलो लगाएको ठाउँमा सप्रिने भएरै होला मान्छेहरू फापर लगाउँथे । हिमालीहरूका लागि देउता हो आगो । र, त हिमालमा आगोलाई पुजिन्छ । खाना पस्किनु पहिले त्यो खाना आगोलाई चढाइन्छ ।
एपी भन्नुहुन्छ, ‘चुलोमा आगो भएन भने घर घरजस्तो लाग्दैन । चुलोमा टन्न आगो बल्यो भने पो मान्छे बसेको घरजस्तो देखिन्छ त्यो । मान्छे बस्ने घर देखिन पनि चुलोमा आगो बल्नुपर्छ । घरलाई घरजस्तै बनाउन पनि चुलोमा आगो चाहिन्छ ।’
हिमालीका लागि आगो केवल आगो होइन, घरको शोभा बढाउने गेन्छ्या (गहना) हो ।
सोच्नुस् त हिमालमा आगो नहुँदो हो त हिमालीको जीवन कत्ति कस्टसाध्य हुन्थ्यो होला ? हिउँ फाल्दा, गाईगोरुलाई पानी खुवाउँदा, लुगा धुँदा वा हिउँमा हिँड्दा–हिँड्दै हात–खुट्टा कठ्यांग्रिएका बेला आगो नहुँदो त के हुन्थ्यो ? आगो नभए हिमालको जीवन कसरी चल्थ्यो होला ?
केही महिनाअघि छिमेकी बाजे बिते । उनले अन्तिम पटक इसारा गरेर भनेका थिए, ‘म मरेपछि पानीमा नफाल्नू, जमिनमा नगाड्नू, आगोमै जलाउनू । म आगोको न्यानोमै हराउन चाहन्छु ।’
आगोसँगै जीवन बिताएका बाजेलाई मर्दा पनि आगै चाहिएको थियो । सोच्नुस् त, हिमाल, हिमाली र आगोको नाता कस्तो होला ? र, त भनिन्छ– आगोसँग हिमालीको सम्बन्ध जीवनसँग मात्र होइन मरणसँग पनि जोडिएको छ ।
प्रकाशित : माघ ७, २०७९ १०:२०
