हिउँ परेपछि हिमालको चर्चा चलेजस्तै हालैहुम्लाको लिमी चर्चामा थियो । जग्गी वासुदेव (सद्गुरु) नेपालबाटै कैलाश मानसरोवरको दूरदर्शनका लागि लिमी भ्रमणमा आएका थिए (भदौ ८ गते यहाँ आइपुगेका उनी ५ दिन बसे) । त्यसैले चर्चामा थियो लिमी । सद्गुरुका लागि प्रयोग गर्न हवाईमार्गबाट मोटरसाइकल ढुवानी गरेर सिमकोट झारिएको थियो । यो लेख जग्गी वासुदेवको लिमी यात्रा र त्यसपछिका असरमाथि केन्द्रित हुनेछ । यहाँ सद्गुरुको वास्तविक नाम जग्गी वासुदेव नै प्रयोग गरिनेछ ।

जग्गी वासुदेव हुम्ला आइपुगेको खबर सामाजिक सञ्जालदेखि राष्ट्रिय मिडियासम्मै छाएको थियो । हुम्ली युवाहरूको फेसबुक, इन्स्टाग्राममा उनैको फोटो देखिन्थ्यो । कमेन्टमा उनलाई हुम्ला आएकामा धन्यवाद दिनेहरू निकै थिए ।

खासमा उनीसँगै १२०० भारतीय पर्यटक कैलाश मानसरोवर दूरदर्शनका लागि हुम्ला आउने कुराले बजार तातेको थियो । कोरोनाकालदेखि नै सुस्ताएका होटल व्यवसायी ग्राहक आउने खबरले खुसी थिए । तर, पछि फाइदा त उनै सीमित पहुँचवालालाई भयो । भारी बोकेर गुजारा चलाउनेहरू पनि खुसी हुने नै भए । तर, जहाजको टिकट सम्झेर कत्ति मान्छे दुःखी पनि भए ।

त्यतिबेला हुम्ला हेलिकोप्टरका आवाजले गुन्जायमान थियो । सदरमुकाम सिमकोट र नेपालगन्ज कैलाश मानसरोवरको दूरदर्शन गरी लिमीबाट फर्किएका भारतीय पर्यटकले भरिएको थियो । दिनमै बीसौंपटक हेलिकोप्टरको आवाजले थर्किन्थ्यो– हिमाल ।

लिमी आएका जग्गी वासुदेव तिनै हुन्, जो ‘सेभ सोयल’ नामक अभियान चलाउँछन् । २६–२७ वर्षदेखि माटो जोगाउने अभियानमा छन् उनी । उनको युट्युब भिडियोबाट पनि यो खबर थाहा पाइन्छ । यसै अभियान लिएर यस वर्ष २४ देशको ३० हजार किलोमिटर यात्रा गर्ने आफ्नो योजना उनी सुनाउँछन् युट्युबमा । २४ देशको उनको मेनुमा नेपाल पनि एक हो । उनी हुम्ला आउने क्रममा काठमाडौंमा ‘माटो जोगाऔं’ कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो, जहाँ उनले माटो जोगाउने, रूख रोप्ने, नदी बचाउनुपर्ने कुरा गरेका थिए ।

उनका सामाजिक सञ्जाल ‘ह्यासट्याक सेभ सोयल, सेभ रिभर’ ले भरिएको छ । भन्छन् ‘पानी पिउने हरेक प्राणीले नदीहरूको प्राण जोगाउनुपर्छ ।’ उनी सेभ सोयल र सेभ रिभरको कुरा गरिरहन्छन् । तर, भर्खरै उनी पुगेको लिमीको सोयल र रिभर भने ‘सेभ’ भएको छैन ।

...

भदौ दोस्रो साता हामी लिमी पुग्दा अस्ताउँदो घाम ङिङ खोलामा टल्किरहेको थियो । हेर्दाहेर्दै घाम ङिङ तरेर वारि आयो । तर, हामी ङिङ खोला तरेर पारि जान सकेनौं । किनारका हामी किनारमै अड्कियौं । नदीवारि टाढा–टाढासम्म बास पाइने ठाउँ थिएन । बासका लागि नदी तर्नैपर्थ्यो । आउँदै–जाँदै गरेका हेलिकोप्टरतिर हेर्दै एक साथीले भनिन्, ‘हामीलाई पनि हेलिकोप्टरले नदी तारिदिए हुन्थ्यो नि ।’ निकै अनुरोध गरेपछि एउटा डोजरले हजारहजार रुपैयाँमा नदी तारिदिने भयो । डोजर हाम्रा लागि हेलिकोप्टर बनेर आयो । ‘हजार रुपैयाँको हेलिकोप्टर नि चढियो यार,’ नदी तरिसकेपछि यात्री साथीहरू भन्दै थिए । सोच्छु, लिमीका मान्छेहरू कसरी यति ठूलो नदी तर्दा हुन् ? यस्तो अप्ठ्यारो ठाउँमा राज्यको उपस्थिति किन देखिँदैन ? ‘अरू ठाउँ जता गए नि झोलुङ्गे पुल मात्रै देखिन्थ्यो । कुनैकुनै ठाउँमा पुग्दा त लाग्थ्यो, नेपाल झोलुङ्गेले पुलले भरिएको छ । तर, यहाँ यस्तो अप्ठ्यारो ठाउँमा यत्तिका वर्षसम्म पनि पुल किन नबनाएको होला ?,’ एक साथी भन्दै थिए । स्थानीयले ङिङ खोलाको ङिङ (मुटु) दुखाउने कुरा सुनाए । खैर, अब हामी जग्गी वासुदेवतिरै फर्कौं ।

ङिङ खोला र ग्येउ खोला बीचको समथर मैदान टाक्चीमा भारतीय दर्शनार्थीका लागि ठूलो क्याम्प बनाइएको थियो, जहाँ रङ्गीचङ्गी त्रिपाल टाँगेर भान्सादेखि शौचालयसम्मैको व्यवस्था थियो । नुहाउने ठाउँ पनि ग्येउ खोला किनारमै बनाइएको थियो । दर्शनार्थीले नुहाएको फोहर पानी सङ्लो ग्येउ खोलामा मिसिएर बग्थ्यो र खोला धमिलो हुन्थ्यो । तर, यहाँ पनि वासुदेव नदी सफा राख्नुपर्ने र नदीको प्राण

जोगाउनुपर्ने कुरा गरिरहेका थिए । वासुदेवले लिमीको ‘सोयल’ उपभोग गरिरहँदा स्थानीयले कुनै लाभ लिन सकेनन् । स्थानीय भन्छन्, ‘क्याम्प बनाउन पनि उनीहरूकै मान्छे आएका थिए । खाना पनि आफ्नै ल्याएर बनाउँथे । कर पालिकाले उठाए पनि अरू काम त अलि–अलि स्थानीयलाई दिनु नि, त्यो पनि छैन । केही नभए पनि क्याम्प होटल नजिकै बनाएको भए हुन्थ्यो । यहाँका मान्छेलाई बाहिरबाट जत्ति मान्छे आए पनि कामै छैन । उल्टै हाम्रो भूमि, हाम्रो नदी फोहोर बनाएर जान्छन् ।’ ‘ताक्लाकोट बन्द भएपछि कमाउन जाने ठाउँ छैन । आफ्नै बारीेको अन्नले बढीमा तीन महिना पनि खान पुग्दैन’, गाउँलेले यसो भन्दै गर्दा पोहोर साल कम्मर–कम्मरसम्मै हिउँ परेका बेला राज्यसँग चामल माग्न आउँदै गरेका लिमेल (लिमीवासी) हरूको धमिलो तस्बिर सम्झनामा ताजा बनेर आइदियो ।

उवा गोड्न जाँदै गरेकी एक एपी (बजै) भन्छिन्, ‘अचेल खै के भाको ! पानी पर्ने समयमा पानी पर्दैन । हिउँ पर्ने समयमा हिउँ पर्दैन । चौंरीहरूलाई पनि गर्मीमा लाग्ने रोग लाग्छ । समयमा पानी नपरेर यसपालि उवा र आलु पनि राम्रो होलाजस्तो छैन । आफ्नो जमिनमै अन्न फलेन, अरू कसको भर पर्नु ?’

उनको कुराले मानवशास्त्री सुरेश ढकालको एक लेख याद दिलायो, ‘नेपाली सन्दर्भमा भूमिको विशिष्टतालाई आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक पक्षका साथै विकास गरिबी न्यूनीकरण, जीविकोपार्जन आदिको आयाममा पनि बुझ्नुपर्ने हुन्छ । यो वैचारिक र राजनीतिक सवाल पनि हो । भूमि भनेको यसमा आश्रितहरूका लागि आर्थिक उपार्जनको प्राकृतिक स्रोत मात्र होइन, कतिपय संस्कार, सामाजिक सम्बन्ध, पहिचान, राजनीतिक शक्ति र अपनत्व भावको आधार पनि हो (सुरेश ढकाल/हिमाल) । अर्कोतिर भाषिक पहुँच नहुँदा विभिन्न अवसर गुमाउनुपरेको बताउँछन् स्थानीयहरू । ‘क (भाषा) नआएर पनि गाह्रो भयो नि । क आउने भए हामी उनीहरूको कुरा बुझ्थ्यौं, उनीहरू हाम्रो कुरा बुझ्थे, हाम्रो समस्याहरू पनि बुझ्थे कि ? हामीलाई मोन क (खस भाषा) त राम्रो आउँदैन झन् ग्याकारे क (भारतीय भाषा) कहाँबाट आउनु ? क जान्ने मान्छे उँधै ह्योम्बुतिरै बस्छन् । यहीँ काम पाए त उनीहरू पनि यतै बस्थे । क नजान्ने, क (आवाज ) भएर पनि क नभएका हामी मात्र यता छौं,’ हाल्जी गुम्बामा माने घुमाउँदै गरेका एक युवाले भने ।

बौद्ध र हिन्दु धर्मावलम्बीको धार्मिकस्थल कैलाश मानसरोवरको दूरदर्शन गर्न पुग्ने लिमीलाई सदुपयोग गर्न सके यहाँ राम्रो पर्यटकीय सम्भावना रहेको र यहाँका बासिन्दाले पनि रोजगारी पाउने प्रचुर सम्भावना भएको स्थानीयको बुझाइ छ । लिमीका छिरिङ तामाङ (७९) भन्छन्, ‘तीन, चार वर्ष पहिलेसम्म लाप्चा, ज्याक्प लुङतिर वन चौंरी, वन घोडा र जंगली जनावरको हूल हुन्थ्यो । जबदेखि औलको मान्छेहरू हेली, गाडी के–के लिएर यता आउन थाले त्यसपछि जनावरहरू माथिमाथि गए । अहिले त टाढा–टाढासम्म कुनै जनावरै देखिँदैन । मान्छे उँभो–उँभो चढ्न थालेपछि अग्लो ठाउँमा बस्ने जनावर देखिन छाडे । जनावरहरू ताक्लाकोटतिरै गैजाला भन्ने चिन्ता छ ।’

यो लेख लेख्दै गर्दा सम्झें– लिमीको सुन्दर भूमिमा भेटिएको सुन्दर वन र चौंरीको फोटो । सोच्छु– छिरिङ तामाङले यो कुरा थाहा पाए होला कि नाइँ ?

‘हिमाल सेतै छ । हुम्ला राम्रै छ । रमाइलै छ,’ कैलाशको दूरदर्शन गरि लिमीबाट फर्किंदै गरेका एक नेपाली पर्यटकले लाप्चा वरिपरि हेरेर भने । जलवायु परिवर्तनले हिउँ पगालेर राता पत्थर बन्दै गएका हिमालहरू सधैं सेतै रहलान् त ? के हिमाल सेतै नरहेपछि पनि उनलाई हुम्ला राम्रै, रमाइलै लाग्ला ?

जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अध्ययन गर्ने अनुसन्धाताको एक टोली बाटैमा भेटिए । उनीहरू भन्छन्, ‘तापक्रम त बढिरहेको हाम्रो अनुसन्धानले पनि देखाएको छ,’ धूवाँ, धूलो उडाउँदै लाप्चातिर गुडिरहेका गाडीहरूतिर हेर्दै एक जनाले थपे, ‘उसो त जलवायु परिवर्तनमा सबैभन्दा कम असर पार्ने मान्छेहरू यतै हिमालतिर बसेका छन् । तर, के गर्नु ? यता यस्तै छ ।’

जग्गी वासुदेवका हरेक कामको वाहवाही मात्रै गर्ने जमात निकै ठूलो छ । तर, पर्यावरण बिगारेको आरोप पनि उनलाई बेलाबेला लागिरहन्छ । पर्यावरण सुधार्न हिँडेका जग्गी वासुदेवलाई उनैका कारण पर्यावरणमाथि पर्ने असरबारे कोही किन प्रश्न गर्दैन ?