काठमाडौँ — ‘म मकरध्वज’ पुस्तक सार्वजनिक समारोहमा सरिक भएदेखि पुस्तकका अन्तिम पन्नासम्म आँखा दौडाइरहँदा मनमा अनेक कुरा खेले । सामान्य एउटा व्यक्तित्वको पुस्तकमा स्मरण र अनुभवका लहराहरू समग्र चलचित्र बनेर दिमागमा घुमिरह्यो । भेडा खेद्ने एउटा गाउँले व्यक्तिका सम्बन्धका लहराहरू कहाँ र को-कोसम्म गाँसिएका हुँदारहेछन्, पुस्तक पढ्दै जाँदा सुरुमा पत्याउनै मुस्किल भयो ।

जब पुस्तक पढिसकेँ, तबमात्र मैले चिनेको मकरध्वज गुरुङ र सार्वजनिक गरिएको पुस्तकलाई पूर्ण रुपमा विश्वास गर्नसकेँ । उमेरले नब्बेको दशकमा हिँडिरहेका मकरध्वजले उक्त कार्यक्रमलाई पुस्तक विमोचन नभनी नातीनातिनालाई ज्ञान हस्तान्तरण भन्नुभएको छ । त्यसैले यो पुस्तक बिक्रीलाई भन्दा पनि नयाँ पुस्तालाई वितरणमा जोड दिने मैले अनुमान लगाएको छु ।

उहाँका छोरा पूर्वमन्त्री पार्वत गुरुङलाई चिन्नेहरूले पुस्तक राजनीतिसँग जबरजस्ती डोर्‍याउन खोजिएको ठान्छन् होला । उनका जेठा छोरा हिमाल गुरुङलाई चिन्नेहरूले पुस्तक व्यावसायिक संस्मरणको ठेलीमात्र भएको बुझ्छन् होला । छोराहरूसँग जोेडेर हेर्नेले पुस्तक नपढ्न पनि सक्लान् । पुस्तकलाई त्यसरी मात्र हेरियो भने गल्ती हुनेछ । पुस्तकमा छोराछोरीसँग गाँसिएको प्रसंगभन्दा मकरध्वज स्वयंको बारेमा लेखिएको प्रसंग ओजनदार र महत्त्वपूर्ण सूचनामूलक छन् ।

पुस्तकमा दोलखाका हिमालमुनि भेडीगोठबाट उदाएको एउटा ठिटोले चीन र भारतसम्मको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा राखेको चासोको चर्चा गरिएको छ । नुनसँग विनिमय र जडिबुटीको व्यापारको चर्चाले प्रचीन नेपालमा दोलखा आर्थिक कारोबारमा अब्बल थियो भन्ने बुझाउँछ । तामाकोसीको किनारैकिनार चीन र भारतसम्म प्रचलित व्यापारिक मार्ग थियो भन्ने ऐतिहासिक पक्षलाई पुष्टि गर्छ । दोलखाका माथिल्ला भेगका चरिचरनमा सामन्तवादीहरूले गोठाला र पशुपालकमाथि गरेको दमनको चित्रण छ । हिमालमुनिका सोझासिधा पूर्खाले प्राचीनकालदेखि खेप्दै आएको दासताको प्रसंग छ । आफ्नो संलग्नतामा ठूलठूला चरिचरनका खर्कहरू साझा बनाउन गरिएका मुद्दा मामिलाका कथाहरूले मन चस्किन्छ । गुहारका नाममा भइरहेको हलिगोठाला प्रथाबाट भएको श्रम शोषण अन्त्य गर्न गरिएको मकरध्वजको प्रयास सह्रानीय छ । पुस्तकको सबैभन्दा गहकिलो पाठ हिमाली सोझा नेपालीलाई मुक्ति दिलाउन गरिएको प्रयास हो । त्यस्तै विभेदविरूद्धको मुद्दा बोक्दै राजनीतिमा प्रवेश गरिसकेपछिका अनुभवहरू पुस्तकको अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो हुन् ।

हिमालमुनि उत्पादन साह्रै कम हुन्छ, जीविकाका लागि घरपालुवा जनावरको मासु, दुग्धजन्य वस्तु, भेडाको ऊन र जडिबुटी हुनसक्छ । हिमाली जनजीवनमा आयस्रोतमा टेवा पुग्नसक्ने उपायहरू पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ ।

पुस्तकमा हिमाली क्षेत्रमा बसोबास गर्दै आएका मानिसहरूको जनजीविकाबारे केस्राकेस्रा छुट्याइएको छ । अपार प्राकृतिक सम्पदाको उपयोगले लेकाली जीवन चिसो र अविकसित अवस्थासँगको संघर्ष मात्र होइन, खुसी र सुखको अनुभूतिलाई समेत पुस्तकले सकारात्मक ढंगले चित्रण गरेको छ ।

हुन त पुस्तकबाट लेखक मकरध्वज गुरुङ सामान्य नागरिकको हैसियतमै रहेको देखिन्छ । दोलखाको अति दुर्गम हिमाली फेद दोलखा सुरीमा जन्मेका उहाँ राष्ट्रिय राजनीतिमा कहिल्यै आउनुभएन । मकरध्वजको प्रधानपञ्च र क्षेत्रीय सदस्यका लोकप्रियताको विवरण भरिएको पुस्तकको रूपमा पनि यसलाई लिन सकिन्छ । कान्छा छोरा पार्वत संघीय सांसददेखि दुईपटक मन्त्री हुनुमा मकरध्वजको राजनीति छाया अवश्य परेको छ नै । छोरा पार्वतले आफ्नो राजनीतिक विरासत सफलताको चुलीमा पुर्‍याउन सक्नु पारिवारिक पृष्ठभूमिभन्दा निकै ठूलो उपलब्धि भनिएको छ । छोरा हिमाललाई हिमालजस्तै अटलको संज्ञा दिएको पाठ रोचक छ ।

सिंहदरबार बमकाण्डमा मुछिएका इन्जिनियरिङ अध्ययनरत हिमाल १३ महिना जेल पर्दा पीडाले छटपटी भएको प्रसंग पुस्तकमा छ । छोरा छुटाउन समकालीन पञ्च राजनीतिको केन्द्रभागमा गरिएको दौडधुपलाई महत्त्वसाथ चर्चा गरिएको छ । वामपन्थी विचारबाट पञ्चायतको विरोध गर्दा जेल बसेका हिमाल राजनीतिमा नआउनुको कारण भने पुस्तकमा खुलाइएको छैन । बरू हिमाललाई अघि सारेर निर्माण व्यवसाय सुरू गर्दाको सफलतालाई पुस्तकमा व्याख्या गरिएको छ ।

पुस्तकमा आफ्नो पञ्चायत र राजासँगको आस्थाबारे उल्लेख छ । प्रधानपञ्च मकरध्वजको राजनीतिक कुटिलतालाई बुबाको काखमा लुटपटिँदै सिक्नुभएका पार्वत गुरूङले अन्ततः बुबाभन्दा फरक धारको राजनीतिक समातेका प्रसंगहरू पुस्तकमा छन् । बाबुछोराको राजनीतिक खटपटलाई आमाले मिलाइदिने उल्लेख गर्दै पार्वतले ‘आफूलाई पञ्च हुँदै कांग्रेसको राजनीतिबाट जमिरहेका बुबाविरूद्ध नेकपा एमालेले चुनाव लड्न पठायो ’ भनेका कुरा पुस्तकमा छन् । उमेर नपुगेका कारण पार्टीको निर्मम निर्णय पालना गर्नुनपरेको पुस्तकमा उल्लेख छ । अन्ततः राजनीतिको अन्तिम बिसौनी छोराहरू हिँडेका कम्युनिस्ट विचार नै सर्वोत्कृष्ट रहेको ठहर गर्दै मकरध्वजले लेखनमा बिट मार्नुभएको छ ।

पुस्तकका प्रत्येक प्रसंगले इतिहास पढाउँछ, भूगोल बताउँछ, खुसीका उपायहरू सिकाउँछ । बन्द व्यापारमा सफलता पढाउँछ । मेलमिलापका व्यावहारिकताका लागि अन्तरसंवादका सीप सिकाउँछन् । एक प्रसंगमा आफ्नो प्रयासमा गाउँका जघन्यबाहेक कुनै पनि झगडा मुद्दा बनेर अड्डा अदालत नगएको उल्लेख गरिएको छ ।

पुस्तक छोटा रोचक कथा पढेजस्तो लाग्ने र सबै पढ्न मन लाग्नेखालको बनेको छ । व्यक्तिका अनुभव र भोगाइहरूले दोलखाको इतिहासलाई थप उचाईमा पुर्‍याएको छ ।

त्यो बेला विकास भनेको पुल, खानेपानी, गोरेटो बाटो, स्कुल बनाउने कुरा प्राथमिकतामा पर्थे । जमिन, वन पैदावरको स्वामित्वको लडाइँ र अनेक मुद्दाका जालझेल वरपर राजनीति घुम्थ्यो । मकरध्वजको पुस्तकमा गाउँका विकास र समृद्धिका लागि सम्पूर्ण जवानी बितेको उल्लेख गरिएको छ ।

पुस्तकमा उल्लेख गर्न छुटेका थुप्रै महत्त्वपूर्ण पाटाहरू पनि छन् । पुस्तकमा उहाँले तीनवटी छोरीको अन्तरजातीय विवाह भएको प्रसंग उल्लेख छ । शुभेच्छा विन्दु तुलाधरले सम्पादन गरेको घोस्ट राइटिङ नेपालद्वारा प्रकाशित उक्त पुस्तक दोलखाको इतिहास समेटिएको दस्तावेज हो ।

( लेखक नेकपा एमाले दोलखा जिल्ला उपाध्यक्ष हुन् )