सन्तान च्यापेर इँटाभट्टामा

वाइबासहित १० भन्दा बढी परिवारलाई गत कात्तिक ६ मा एकसाथ यहाँ ल्याइएको हो । हिउँदमा खेतीपाती नहुने भएकाले आर्थिक उपार्जनकै लागि उनीहरू भट्टामा काम गर्न आउँछन् । तर घरमा हेरचाह गर्ने कोही नहुँदा बालबालिकालाई समेत साथै ल्याउन बाध्य हुन्छन् उनीहरू । परिवारसहित ६ महिनाका लागि इँटाभट्टा आएको हीरामायाले बताइन् । ‘पानी पर्‍यो भने छिट्टै फर्किनुपर्छ, नत्र वैशाख मसान्तमा मात्रै घर गइन्छ,’ उनले भनिन्, ‘घरमा बच्चा हेर्ने मान्छे नभएकै कारण सँगै लिएर आयौं ।’

हिरामायाले दसैंतिहार मनाएर खेतबारीको बाली थन्काउनासाथ इँटाभट्टा धाउन थालेको ९ वर्ष पुग्यो । ‘बच्चाको लालनपालन राम्रोसँग गरौं भन्ने त हुन्छ । तर पैसा नकमाई खान पुग्दैन । अनि साथमै नल्याई सुखै छैन,’ उनले दुखेसो पोखिन्, ‘यहीं ल्याउँदा पनि ठेकेदारले पढाउन पाइन्छ भन्छन् तर भनेजस्तो कहाँ हुन्थ्यो र ?’

सिन्धुलीकै प्रिया तामाङ इँटाभट्टामा काम गर्न पहिलो पटक आएकी हुन् । साथमा छन् ससुरा, श्रीमान् र दुई छोरा पनि । छोराहरूको उमेर ७ र ३ वर्ष छ । गाउँमा एक कक्षामा पढ्दै गरेको छोरालाई हेर्ने मान्छे नभएपछि आफूसँगै लिएर आएको उनले सुनाइन् । ‘कहिले पानी भर्न त कहिले इँटा सुकाउन पनि सहयोग गर्दै आएको छ,’ उनले भनिन्, ‘गाउँमा कसको भरमा छोड्नु ? कम्तीमा यहाँ साथमै त छ ।’

उनका अनुसार इँटाभट्टामा रहने ५ वर्षभन्दा मुनिका बालबालिकालाई पढाइदिने भन्दै कम्पनीले नाम टिपेर लगेको थियो । ‘नाम टिपाए पनि अहिलेसम्म पढाइ सुरु भएको छैन, गाउँमा भए त अलिअलि पढ्थ्यो, यहाँ आएसी बन्द भयो,’ उनले भनिन् । भट्टामा बिरामी भए औषधोपचार मात्र होइन, दिनहुँ खानेपानीको लागि समेत कष्ट सहँदै आएको उनले सुनाइन् ।

भट्टामा आउँदा लत्ताकपडादेखि भाँडाकुँडा सबै गाउँबाटै लिएर आउनु पर्ने सिन्धुलीकै प्रेम लो (तामाङ) ले बताए । उनका दुई छोरा भारतमा काम गर्न गएका छन् । एक/एक छोराछोरीलाई भने गाउँमै छोडेर आएका हुन् । विगत ५ वर्षदेखि उनी भट्टामा काम गर्न आइरहेका छन् । गाउँमा खेतीबाली लगाउँदा पनि वर्षदिनलाई खान नपुग्ने भएपछि भट्टामा आउनुको विकल्प नभएको उनको भनाइ छ । उनका अनुसार यो सिजनमा मात्रै उनको गाउँबाट ५० भन्दा बढी परिवार यही काम गर्न आएका छन् । यसरी आउने कामदारमा काभ्रे, सिन्धुपाल्चोक, सिन्धुली, रुकुम रोल्पालगायत जिल्लाका बढी हुने गर्छन् ।

तर यसरी आउनेको न उचित पारिश्रमिक नै हुन्छ, न बसाइँ नै सहज । जाडोयाममा बालबालिकासहित आउने परिवारलाई थप सास्ती हुन्छ । प्रेमले भट्टाभित्रै काँचो इँटाले बारेर जस्ताको छानो राखी अस्थायी घर बनाएका छन् । ‘इँटाको चेपबाट छिर्ने सिरेटोले धेरै सकस हुन्छ,’ उनले भने, ‘शौचालय पनि छैन, बनाइदिन धेरै पटक भनियो तर बनाउने कुनै तरखर गरेका छैनन् ।’

उपत्यकामा भक्तपुर क्षेत्र, ललितपुरको इमाडोल, बुङमती, चन्द्रागिरिलगायत स्थानमा इँटाभट्टा सञ्चालनमा छन् । तर यस्ता उद्योगमा बालबालिकालाई श्रमशक्तिको रुपमा प्रयोगसमेत हुने गरेको छ । कतिपय अवस्थामा अभिभावकले समेत आर्थिक उपार्जन हुने भन्दै छोराछोरीलाई काममा लगाउने गरेको पाइन्छ । बालश्रम (निषेध र नियमित गर्ने) ऐन–२०५६ (केही नेपाल ऐन संशोधन गर्ने ऐन २०७५) अनुसार १४ वर्ष उमेर नपुगेका बालबालिकालाई श्रमिकका रूपमा काममा लगाउन पाइँदैन । तर अभिभावकसँगै उद्योग क्षेत्रमा आएका बालबालिकाले कहिले रहर त कहिले बाध्यताले काम गर्नु परेको देखिन्छ । बालबालिकासम्बन्धी ऐनको परिच्छेद–२ र ३ मा उल्लिखित बालबालिकाप्रतिको दायित्व पूरा नगरेमा त्यस्तो व्यक्ति वा संस्था वा निकायको प्रमुखलाई ५० हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना हुने उल्लेख छ ।