चीन उदयको अन्तर्य

के अमेरिका र चीनबीच पनि त्यस्तै संकट आउन सक्छ ? अहिले प्रविधि र व्यापारमा देखिएको द्वन्द्वपछि सैन्य तनावको रूपमा पनि प्रकट हुनसक्छ भनेर अन्तर्राष्ट्रिय मामलाका जानकारहरू बताउँदैछन् । अहिले जापान र दक्षिण कोरियामा सैन्य अखडा राखेर प्रशान्त शक्ति बनेको छ, अमेरिका । सन् २०३० सम्म अमेरिकाको समकक्षी शक्ति हुने लक्ष्य चीनले राखेको छ ।

यदि यसो भयो भने विश्व व्यवस्थाको अवस्था के हुन्छ ? के विश्वशक्ति एसियातर्फ सरेर अमेरिका–युरोप क्षयतर्फ जाने छ ? अहिलेको यो पेचिलो प्रश्न हो । अमेरिकी भूराजनीतिका विशेषज्ञ रोवर्ट काप्लानका अनुसार विश्व राजनीतिमा विचारधाराको युद्धपश्चात भूराजनीति फर्किएको छ । भनिन्छ, उन्नाइसौं शताब्दी बेलायतको थियो । २० औं शताब्दी अमेरिकाको भयो । र एसियाको उदय एक्काइसौं शताब्दीमा विशेष गरेर चीनलाई केन्द्रमा राखेर हुनेछ भनी अर्का विद्वान पराग खन्ना बताउँछन् ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि अमेरिकालाई जसरी सोभियत संघले चुनौती दिएको थियो । अहिले त्यस्तै चुनौती चीनले दिनथालेको छ । पात्र र समय परिवर्तन भएका छन् । घटना त्यस्तै छ । सन् १६४८ मा स्थापित पश्चिमा केन्द्रित र त्यसपछि विकसित वेष्टफेलियन विश्व प्रणाली अहिले असान्दर्भिक र अपूरो हुँदै गएको छ । उदारवादको जन्मभूमि युरोपमै अहिले प्रज्ञातन्त्र कमजोर देखिएको छ ।

ब्रेक्जिटसँगै युरोपीयन युनियन सङ्कटमा फँसेको छ । जातिवाद, लोकप्रियतावाद र आप्रवासी घृणा संसारको नाइके मानिएको अमेरिकाको राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पका बोली–वचनमै देखिन्छ । पश्चिम अघिल्लो शीतयुद्ध जस्तो एकजुट छैन । उनीहरू आत्मकेन्द्रित भइरहेका छन् । सन् १९७२ मा राष्ट्रपति रिचर्ड निक्सनले चीनको भ्रमण गरेपछि भएको सम्बन्ध सुधारबाट उत्साहित चीनले विगत ५० वर्षमा आश्चर्यजनक उपलब्धिहरू हासिल गरेको छ ।

तत्कालीन राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार हेनरी किसिन्जरबाट भएको यस पहलबाट आफू साम्यवादी हुँदाहुँदै तत्कालीन सोभियत संघ गठबन्धनमा नजाने सहमतिपछि अमेरिकासँग चीनको सम्बन्ध कायम भएको थियो । यो पिङपङ कूटनीतिपश्चात अन्तर्मुखी चीनले पश्चिमसँग प्रविधि र व्यापारमार्फत आफ्नो सुधार कार्यक्रम अगाडि बढायो । देङको चिनियाँ चरित्रको समाजवादसँंगै शास्त्रीय साम्यवाद त्यागी राज्य पुँजीवाद लागू गरेर विगतका दशकमा चीनले ७० कडोर जनतालाई गरिबीबाट मुक्त तुल्यायो ।

आधा औद्योगिकीकरण गर्‍यो । अब ऊ विज्ञान र प्रविधिको क्षेत्रमा अमेरिकासँग प्रतिस्पर्धा गर्दैछ । हरेक वर्ष हुने सैन्य खर्च अमेरिकाभन्दा चीनको कम छ । तत्कालमा चीन कसैसँंग पनि युद्ध चाहँदैन । तर हार्वर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक ग्राहम एलिसनले स्थापित शक्तिलाई उदाउँदो शक्तिले चुनौती दिनथालेपछि त्यहाँ स्वतः युद्ध हुने सिद्धान्त थुसिडेडिस ट्रापको अविष्कार गरेका छन् ।

प्राचीन ग्रीकका इतिहासकार थुसिडेडिसले कसरी एथेन्स र स्पाटा स्थापित र उदाउँदो शक्ति हुँदा युद्धमा गए भन्ने उदाहरण पेस गरेका छन् । त्यसरी स्थापित शक्ति अमेरिका र उदाउँदो शक्ति चीनबीच पनि त्यस्तै युद्ध हुने संकेत उनले गरेका छन् । पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धपछि संसारमा ठूला द्वन्द्व भएका छैनन् । तर त्यस्तो द्वन्द्व यी दुई राष्ट्रबीच हुनसक्ने अनेकौं सम्भावना छन् ।

अन्तर्राष्ट्रिय रणनीतिक मामलाका केही जानकारहरू अमेरिकालाई चीनले युद्धबिना विस्थापित गर्न नसक्ने मत राख्छन् । चिनियाँहरू भने आफ्नो राष्ट्रको उदय दोस्रो विश्वयुद्धताका भएको जर्मनी र जापानको जस्तो हिंसात्मक नहुने बताउँदै आएका छन् । बेलायतबाट विश्व व्यवस्था सन् १९४५ मा हातमा लिएको अमेरिका त्यति सजिलै यो नेतृत्व अरुलाई सुम्पन चाहँदैन । सन्तुलन मिलाउन अहिले उसको नजर भारत, जापान, दक्षिण कोरिया र अष्ट्रेलियामाथि छ ।

यी राष्ट्रहरूलाई एक गरेर ‘इन्डो प्यासिफिक’ रणनीति अन्तर्गत चीनलाई रोक्न चाहन्छ । तर चीन भने बेल्ट र रोड अभियानमार्फत एसिया, युरोप र अफ्रिकामा आफ्नो प्रभाव बढाउन लागिपरेको छ । यी दुई योजनाले अमेरिका र चीनलाई आमने–सामने बनाएका छन् । सात दशकसम्म विश्वको नेतृत्व लिएको अमेरिका अहिले पनि संसारको सबैभन्दा ठूलो र शक्तिशाली सैन्यशक्ति हो । तर आज संसारमा उसलाई चुनौती दिने शक्ति हरेक क्षेत्रमा चीन नै हो ।

करिब १ अर्ब ४० करोड जनसंख्या र १४ राष्ट्रहरू रूस, मध्यएसिया, पूर्वी र दक्षिण एसियासँग सिमाना गाँसिएको चीनको शक्तिमा भूगोलको आफ्नै रणनीतिक महत्त्व छ । यदि चीन विश्वको नेता बन्न चाहन्छ भने उसको त्यो अधिकार भएको सिङ्गापुरका नेता ली क्वान युले बताएका थिए । तर उपनिवेश, साम्राज्य र विश्वव्यापीकरणमार्फत जसरी युरोपीकरण र अमेरिकीकरण विगत चार सय वर्षमा भयो त्यस्तो चिनियाँकरण हुन असम्भव देखिन्छ ।

किनकि चीनको कुन्फुसियाली संस्कृति र एक पार्टी शासन व्यवस्था विश्वका अरु राष्ट्रहरूलाई नसुहाउने हुनसक्छ । नयाँ शीतयुद्ध भनिए पनि आजको चीन सोभियत संघजस्तो होइन । चीनको मनोविज्ञान के छ भने ऊ आफूलाई ५ हजार वर्षदेखिको शक्ति मान्दछ । आफू संसारको केन्द्रमा रहेको मध्य अधिराज्यको ग्रन्थि उसमा छ । चीनमा अहिले राष्ट्रवादको भावना बढ्दो छ ।

चिनियाँ शासकहरू आफ्नो राष्ट्रलाई महान बनाउने अभिव्यक्ति दिन्छन् । देङले आफ्नो शक्ति लुकाउ भन्थे, तर आजको चीन आफ्नो शक्ति प्रदर्शन गर्ने र त्यससँग खेल्ने अवस्था छ । चार सय वर्षयता विश्वलाई विकास र आधुनिकीकरण गरिरहेको पश्चिमको अन्त्य त्यति सजिलो त छैन । तर त्यसका संकेतहरू देखिरहेका छन् । यहुदी, इसाई जातिको वर्चस्व भएको विश्वमा हान जातिले त्यसलाई चुनौती भने दिएकै हो ।

एक्काइसौं शताब्दी विशेष गरेर एसियाका लागि महत्त्वपूर्ण हुनेछ । यो महत्त्व यहाँ हुने भूराजनीतिक सन्तुलनको हेरफेर, आर्थिक वृद्धि र विज्ञान प्रविधिको फैलावटका कारणले हुनेछ । जसको केन्द्रमा चीन हुनेछ । अहिले नै एसियाको सबैभन्दा शक्तिशाली राष्ट्र बनेको चीनका लागि बाधाको रूपमा अमेरिका देखिएको छ । यी दुईबीच दक्षिणी चीन समुद्रको भूभाग, ताइवान प्रश्न तिब्बत स्वतन्त्रताको मुद्दामा द्वन्द्व हुनसक्छ ।

तर यी द्वन्द्वहरूलाई मिलाउन सकिने सम्भावना भएको टिप्पणीकार बताउँछन् । १७ औं शताब्दीमा विश्वको ठूलो आर्थिक शक्ति र विकसित राष्ट्र चीन अहिले आफ्नो सही स्थानको खोजीमा छ । जुन स्थान प्राप्त गर्न उसले धेरै मूल्य चुकाएको छ । तर त्यो स्थान पश्चिमाहरूको विश्व व्यवस्था विस्थापित गरेर आफू स्थापित हुने हो वा के हुने हो, त्योचाहिँ भविष्यले नै बताउँछ ।