कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२३.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १९३

ख्याक, राजनीति र क्रान्ति

अभि सुवेदी

नेपालमा अहिले इतिहासको व्याख्या गर्ने र बोध गर्ने अनौठो तरिका निस्केको छ । यहाँ इतिहासको अध्ययन विषयमा खासै गतिला बहस हुँदैनन् । विषयका विद्वानहरूले लेखेका प्रकाशित कैयौं किताब हेरेर भन्नैपर्छ, ती कतिपय राम्रा छन् ।

ख्याक, राजनीति र क्रान्ति

तर जुनबेला इतिहास चक्रवातजस्तो भएर वर्तमानका दरबाजा हल्लाउन थाल्यो, नेपालमा त्यो इतिहासको व्याख्या गर्ने कर्म गर्ने जिम्मा पाएकाहरू, इतिहास विश्लेषकहरू अगाडि देखिएनन् । उनीहरूले इतिहासलाई अत्यन्तै भावुकतावश व्याख्या गरे । त्यो मूलतः राजनीतिक बहुल विचारका संस्कृतिले प्रभावित नभएर केही प्रमुख दलका इतिहास र व्यक्तिका ‘न्यारेटिभ’हरू लिएर व्याख्या गरियो ।


राजनीतिमा धेरै कालसम्म दलहरू बनाम नारायणहिटी वा राजा भनेर व्याख्या गरियो । राजा वा राजदरबार नभनेर ‘माथि’ भन्ने लक्षणा वा भाषाशास्त्रमा भनिने ‘मेटोनिमी’को प्रयोगद्वारा व्याख्या गरियो । शक्तिको केन्द्र थियो, त्यो ‘माथि’ । त्यसबाट नै बोलीचालीमा प्रयोग हुने मूल भाष्य र भाषिका निस्के । त्यो ‘माथि’ भनिने यस्तो लक्षणा भयो कि त्यसको व्याख्या गर्नेभन्दा त्यसलाई रहस्यमय बनाउँदा बढी तरङ्ग जन्मिने बुझाइ निस्के ।


यसो आँखाको इसारा गरेर नारायणहिटीतिर संकेत गर्दै ‘माथि’ भन्ने मनुवाहरूका रोमकुपहरूमा संवेदना दौडिएको अनुमान गर्न सकिन्थ्यो । राजनीतिक दलहरूले आफ्ना ठूला दर्शन, सामाजिक सिद्धान्तहरूलाई अघि सारे पनि आखिर त्यो ‘माथि’लाई छाडेनन् । केही गडबडी भए भने ‘माथि’ सक्रिय छ, यसमा ‘माथि’को हात छ भन्ने भाषिका भरमार प्रयोग हुन्थे ।


व्यापारी र विदेशतिर धन, स्वर्ण अनि अवैध कारबारमा ‘माथि’को हात छ भन्ने भाषिकाहरू जताततै सुनिन्थ्यो । राजाको व्यक्तित्व र ‘मुड’ विषयमा अनेकौं अनुमान लगाइन्थे । हुँदाहुँदा माओवादी युद्धका बेला प्रचण्ड भनेकै राजा वीरेन्द्र हुन् भन्नेसम्मका भाषिकाहरू जन्मे । राजदरबार भनेको राजाका भाइभारदार र बडा कर्मचारी अनि एकाध सैनिक अधिकृतहरूको संयुक्त नाम हो भन्नेतिर कसैको ध्यान थिएन ।


त्यो माथिको वृत्त परिवेशभित्र खेल्न कुशल राजा महेन्द्रले त्यो बेलाका राजनीतिक दलका वीर–वीर नेताहरूलाई पनि पञ्चायतमा ल्याएको कुरा सबैलाई थाहा छ । त्यो बेलाको निकै शक्तिशाली मानिएको कमिनिष्ट पार्टीका केशरजंग रायमाझीदेखि शैलेन्द्रकुमार उपाध्याय र त्यही तहका अनेकौं कमिनिष्ट नेताहरू, कांग्रेसका परशुनारायण चौधरी लगायत महेन्द्रको पञ्चायत दर्शनका व्याख्याता मात्र भएनन्, शासन गर्नेसम्मका काममा ती सामेल भए ।


मलाई आश्चर्य लाग्ने एकाध अरु कुरा छन् । ‘विस्तृत शान्ति सम्झौता, २०६३’ पछिको नेपाली राजनीतिमा युगान्तकारी परिवर्तन आए । अनि १५ जेठ २०६५ को दिन राजतन्त्र समाप्त भयो । नेपालको संविधान २०७२ पनि लागू भयो । यी परिवर्तन अभूतपूर्व हुन् ।


यस्तो स्थितिमा पनि पहिलेका र अहिलेका कमिनिष्टहरू बीचमा भएका छलफलमा मैले केशरजंग रायमाझीको नजिक र पुष्पलालको नजिक भएका हामी कमिनिष्ट भन्ने नेताहरूका भाषण सुनेँ । राजाको नजिक रहेका रायमाझी पन्थी प्रचण्डहरू अनि पुष्पलालको नजिक रहेका हामी बाबुराम भट्टराई समूह भनेर हाम्री एक मित्र र विद्वान नेतृले आदित्य अधिकारीले लेखेको बुलेटबाट ब्यालेटमा परिवर्तन शीर्षक किताबको २०७१ को हिउँदमा भएको एक विमोचनमा भनेपछि चिन्तनशील भएँ । मलाई लाग्यो, नेपालका राजाहरू जाक डेरिडाले भनेजस्तो नेपाली राजनीतिमा भूत वा अमूक ख्याकको रूपमा जीवित रहनु अनौठो छ ।


कमिनिष्ट र कांग्रेसका नेताहरूले निकालेका भूतपूर्व राजा ज्ञानेन्द्र फेरि सक्रिय हुँदैछन् र एउटा अमूक समूह यसमा शक्ति हत्याउन लागिपरेको छ भन्ने भाषिकाहरू सुनिँदै आएका छन् । त्यसमा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली समेतले पनि संसदमा यो कुरा भने । त्यति मात्र होइन, यस विषयमा उनले सर्वदलीय बैठक बोलाएर यस विषयमा सबै दलका नेताहरूलाई सचेत गराए । यसको अन्तर्यमा के छ भन्न सकिँंदैन ।


म न त भुपु राजा ज्ञानेन्द्रको समर्थक हुँ, न तिनले फेरि अहिलेको व्यवस्थालाई हल्लाएर उत्पात मच्चाएर वा सुटुक्क शक्ति हात पार्नेछन् भन्नेमा विश्वास गर्छु । ती कसको माध्यमबाट आँधी भएर आउँदैछन् त ? के राप्रपा त्यस्तो चुनामी हुने सम्भावना बढेको उनीहरूले देखेका छन् त ? भनिदिनुपर्‍यो, यत्रो उथल–पुथलको सम्भावना । म त यस कुरालाई वृथा काल्पनिकी र राजनेताहरूले गर्ने, नाम जुराउने हो भने, ‘समय नष्ट विलासिका’ भन्छु ।


यति धेरै क्रान्ति र परिवर्तनको इतिहास छ, यति धेरै मानिस प्रजातन्त्रको निम्ति बलिदान भइसकेका छन्, अब यो व्यवस्था बाहेक अरु कुनै पनि व्यवस्था आए तिनै जनताले प्रतिवाद गर्छन् । स्वतन्त्र मिडिया छ, बलियो छ, त्यसले प्रतिवाद गर्छ । त्यही कारणले मिडियाको महत्त्व मान्नुपर्ने हो ।


भूपू राजा ज्ञानेन्द्रले के गर्दैछन्, त्यो एउटा रहस्य कसरी भयो, आजको मुक्त नेपालमा ? आजका सचेत मिडिया, हामी सबैलाई केही पनि थाहा नहुने यो कस्तो खेल हुँदैछ त ? दलहरूको नेतृत्व वर्गभित्रको यो काल्पनिकीको स्रोत के हो ? केही अनुमान गर्न सकिन्छ । लाग्छ, कमिनिष्ट पार्टी र कांग्रेस पार्टी आफ्नो दलको, आफ्नै घरको स्थिति वा कुन नेता माथि र कुन नेता तल भन्ने ‘अर्डर’ मिलाउन नसकेर, कुनै ‘बुगी’को कल्पना गर्दै ध्यान उतातिर मोड्न चाहन्छन् । अर्कोतिर कश्मीरमा भारतले धारा ३७० खारेज गरेर उठ्ने तरङ्गले अहिले नै यहाँ केही उथल–पुथल ल्याउने र राजनीतिक चिन्तन र नीतिमा असर पार्ने छैन भन्ने सबैलाई थाहा छ ।


मलाई यस्तो पनि लाग्छ, पहिलेको ‘माथि’ भन्ने ख्याकले अहिले पनि सत्तामा बस्ने शक्ति र राजनीतिक चिन्तालाई छाडेको छैन । राजतन्त्र गइसके पनि त्यसको ख्याक वा भूत उजागर गरेर ल्याउने इतिहासभित्रको अवचेतनले अहिले पनि काम गर्दैछ, सायद । इतिहासमा यो प्रेत सिद्धान्तबाट इतिहास व्याख्या गर्नेमा मैले धेरै पढेका र केही पढाएका पनि एक दार्शनिक छन् ।


तिनको नाम हो, फ्रान्सेली जाक डेरिडा (१९३०–२००४) । तिनले लेखेका धेरै दर्शन र साहित्य समीक्षामा मलाई हल्लाएको विषय भनेको मार्क्सका भूतहरू अथवा ‘स्पेक्टरस् अफ मार्क्स’ (१९९४) हो । डेरिडाले यो पछि किताबको रूप लिएको बहस सोभियत संघको १९८९ तिर अन्त्य भएपछि अनि पूर्वी युरोपका कमिनिष्ट देशहरू भकाभक स्वतन्त्र हुँदै गरेको अवस्थाले जन्माएका थिए ।


के मार्क्सको मृत्यु नै भइसक्यो त ? के अब फ्रान्सिस फुकुयामाले इतिहासको अन्त्यमा भनेजस्तै त्यो अवस्थाको इतिहास सकियो त ? सोझै भन्दा मार्क्स मरेकै हुन् त ? भन्नेजस्ता विषयमाथि डेरिडाले यो पुनरावृत्ति हुने प्रेत सिद्धान्तको प्रयोग गरे । अनि भने, मार्क्सलाई अनेकौं अवतारमा आउने र प्रभाव पार्ने भूत वा ‘स्पिरिट’को रूपमा हेर्नुपर्छ । उनले भने, फुकुयामाले भनेको समयभन्दा अघि नै सन् पचासतिरै कमिनिष्ट ह्रासोन्मुख हुँदै गएको थियो । यसमा उनले पूर्वी युरोप र प्रागमा रूसी ट्याङ्कहरू कुदेको उदाहरण दिएका छन् ।


डेरिडाले भने, यस्तो इतिहासको ख्याकको कुनै स्थिर पहिचान हुँदैन । तर यसले अगोचर नै सही, तर्साइरहन्छ । यो अस्पृश्य छ, विदेह छ । तर यसमाथि अरुको देहको पनि कल्पना गरिन्छ । त्यो आउँछ, तर अरु कसैको रूपमा पनि आउँछ । उनी भन्छन्, त्यो को हो भनेर हामी त्यसको पहिचान वा व्यक्तित्व वा चेतना इत्यादिलाई खुट्याउन हतार गर्दैनौं (पृष्ठ १३) । राणातन्त्र होस् या राजतन्त्र होस् या सामन्ती तन्त्र होस्, त्यसको ख्याकको पहिचान गर्न नसक्नु कमजोरी हो ।


त्यो कमजोरीले गर्दा हामी तिनका प्रेतहरूका, तिनका ख्याकहरूका कल्पना गर्न थाल्छौं । अहिले त्यो कालिक चेतबाट वा हिजोको ख्याकबाट हामी मुक्त भएका छैनौं कि त ? ‘शमी’ साहित्यिक पत्रिकाको प्रवेशाङ्कको आत्मस्वीकृत मूलक निबन्धमा पूर्व माओवादी नेता सांसद दीनानाथ शर्माले लेखेका यी हरप वाचाल छन्, ‘युग फेरियो, आदत फेरिएन । सामन्त ढल्यो, कुशासन ढलेन । नयाँ कानुन बन्यो, संस्कार बदलिएन । चालक फेरियो, थोत्रो गाडी फेरिएन’ (४०) । त्यसैले राजनेताहरू जसमा मित्रहरू र विद्यार्थीहरू पनि छन्, मेरो भनाइ के छ भने समस्याको निराकरण गर्न रहस्यवादी नहुनुहोस् ।


यथार्थ के छ, त्यो भन्नोस् । देश निकै अप्ठ्यारोमा पुगिसक्यो, त्यसलाई बचाउनुहोस् । स्वतन्त्र चेतनाका सम्वाहक संस्था विश्वविद्यालयहरूलाई बर्बाद नगर्नोस् । बर्बाद गर्नु भनेको ख्याकबाट मुक्त हुनसक्ने चेतना गुमाउन सहज बनाउनु हो ।


विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला, पुष्पलाल, मनमोहन अधिकारीसँग त्यो चेतना थियो । पढेका छौं, सम्झेका छौं । विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले अदालतमा दिएको बयानमा भनेको यो कुरा मनन गर्ने काम अमूक दललाई जिम्मा नलगाउनुहोस् ।


बीपी इतिहासको ख्याकबाट यो कारणले मुक्त व्यक्ति थिए । उनले भने, ‘समाजको कुपमण्डुकता, अन्धविश्वास, बौद्धिक दासता, रुढीवाद, सामन्ती मनोवृत्ति, दरिद्रता र त्यसबाट उत्पन्न हुने तमाम अवाञ्छनीय दुर्गुणहरूको अन्त्य हुनुपर्छ... । राजनीतिक क्रान्तिले यही समग्र सामयिक क्रान्तिका लागि उपयुक्त पृष्ठभ्मृि तयार पार्छ । म यस प्रकारको विचार र सिद्धान्तलाई मान्ने भएकोले पनि आफूलाई क्रान्तिवादी भन्छु ।’


मेरो विश्वास छ, सबैले ‘सच्चा क्रान्तिकारी’ भएर काम गर्नुहुनेछ ।

प्रकाशित : भाद्र ७, २०७६ ०८:३८
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरा तथा अखिल क्रान्तिकारीका महासचिव दिपेश पुनपछि सत्तारूढ माओवादीका उपाध्यक्ष तथा पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा सुन तस्करी अनुसन्धानमा पक्राउ परेका छन् । के सरकारले भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता अपनाएकै हो त ?