सुरुङ हुँदै रेल

अलाइन्मेन्ट सही नहुनु, संवेदनशील भौगर्भिक बनोटलाई बेवास्ता गर्नु, प्रविधि उपयुक्त नहुनु, पानीको उचित व्यवस्थापन गर्न नसक्नु, इन्जिनियरिङ डिजाइन चुस्त नहुनु जस्ता कारणले हाम्रा राजमार्ग असुरक्षित छन् । हिमालय बन्ने क्रम जारी, लिथोस्फिएरिक प्लेट चलायमान, भौगर्भिक बनोट अत्यन्तै कमजोर तथा भिरालोपन रहेकाले ठूला–साना पहिरो जाने तथा सडक भासिने गरेका छन् ।

कतिपय क्षेत्रमा सडक बनाउँदाको लागतभन्दा मर्मत–सम्भारमा धेरै साधनस्रोत प्रयोग गर्नुपर्छ । यसले के देखाउँछ भने जति संवेदनशील हाम्रा पहाड छन्, पूर्वाधार विकासका हाम्रा प्रविधि र काम गर्ने तौरतरिका त्योभन्दा बढी संवेदनशील र वैज्ञानिक हुन जरुरी छ । हाम्रा लागि रेलमार्गको नियति पनि कतै अहिलेका समस्याग्रस्त राजमार्गको जस्तो हुने हो कि भन्ने चिन्ता छ ।

रेलमार्ग बनाउँदा संवेदनशील पहाड काटिन्छन् । उत्तरतिरका पहाड अग्ला, भिराला र बढी चट्टानी छन् । यस्ता पहाड बलिया देखिए पनि भिरालोपन बढी र चट्टानमा धेरै चिरा पनि भएकाले भूकम्पको हल्लाइबाट बढी असुरक्षित छन् । यिनीहरूलाई काट्न पनि सजिलो हुँदैन । भीरलाई उचित ‘जिओमेट्री’मा काट्न र राख्न सजिलो हुँदैन । जिओमेट्री नमिल्दा पहिरो जाने सम्भावना बढ्दै जान्छ ।

रेलमार्ग निर्माणमा अर्को समस्या चलायमान भौगर्भिक दरार (फल्ट) हुन् । नेपालका धेरै ठाउँमा यस्ता चलायमान फल्ट हुन सक्छन् । कुनै बेला बनेका तर अहिले सुषुप्त भएका अन्य फल्ट पनि हुन सक्छन् । सुषुप्त फल्टबाट हुनसक्ने नकारात्मक प्रभावलाई निस्तेज पार्न धेरै गाह्रो छैन । तर चलायमान फल्टको नकारात्मक प्रभावले परियोजना धरापमा पर्न सक्छ । दूरगामी प्रभाव पार्ने फल्ट कताकता छन् भनेर सूक्ष्म अध्ययन हुन जरुरी छ ।

दुइटा ठूला लिथोस्फिएरिक प्लेट (दक्षिणको इन्डियन र उत्तरको टिबेटियन) को जुधाइको फलस्वरूप र पहिलेका ठूला भूकम्पको असरले चट्टानका बीच धेरै घर्षण भई उत्पन्न भएका ‘सिएर जोन’ भनिने भौगर्भिक संरचनाले पनि रेलमार्ग निर्माणमा समस्या ल्याउन सक्छ । त्यसैले सिएर जोन कताकता छन् भन्नेमा पनि सूक्ष्म अध्ययन हुनुपर्छ । सियर जोन अति कमजोरमात्र होइन, सतही र भूसतही पानीको प्रमुख चलखेल गर्ने ठाउँ पनि हुने भएकाले यिनलाई पहिचान गर्न नसक्दा पहिरो जाने लगायतका समस्या आउन सक्छन् । सूक्ष्म माटोका पत्र (क्ले जोन) तथा जिपसम भनिने पदार्थले समस्या ल्याउन सक्छन् ।

पहाडी भेगमा रेलमार्ग निर्माणका लागि भौगर्भिक र इन्जिनियरिङ भौगर्भिक सूक्ष्म अध्ययन गर्नर्ैपर्छ । भौगर्भिक नक्साहरूलाई सूचनाको खाकाका रूपमा लिएर ठूलो स्केलको इन्जिनियरिङ भौगर्भिक नक्सा बनाउन र ती नक्साका आधारमा रेलमार्ग डिजाइन गर्नुपर्छ । अहिलेसम्म उपलब्ध भौगर्भिक नक्सा सानो स्केलको छ । माथि उल्लेख गरिएका कमजोर भौगर्भिक संरचना ती नक्सामा नदेखिएका वा पहिचान नगरिएका हुन सक्छन् । रेलमार्गको क्षेत्रमा पर्नसक्ने अधिकतम पानी कति हो, त्यसले बाढी–पहिरो कुन मात्रामा निम्त्याउन सक्छ र जलवायु परिवर्तनको असरले पार्न सक्ने प्रतिकूल अवस्थाबारे विश्लेषण गर्नुपर्छ ।

परियोजनाको सम्भाब्यता अध्ययनको बेलादेखि भौगर्भिक अवस्था आँकलन गर्दै विस्तृत डिजाइन गनुपर्छ । काम गर्ने बेलासम्मै सूक्ष्म अध्ययन हुनुपर्छ । यसमा इन्जिनियरिङ भूगर्भविद् तथा भूगर्भविद् चाहिन्छ । सडक निर्माणमा भने भौगर्भिक अध्ययनलाई बेवास्ता गरिएको छ । इन्जिनियरिङ भूगर्भविद् भीरलाई कति डिग्रीमा काट्ने र उचाइ कतिमा कायम राख्ने भन्ने निर्णायक चाहिन्छ । चट्टानी भीरलाई काटिसकेपछि पहिरो जानसक्ने ठाउँ पहिचान गर्न र त्यसको सुरक्षा उपायबारे उनीहरूले परामर्श दिन सक्छन् ।

संवेदनशील भीर र निकट भविष्यमै पहिरो जानसक्ने खालका स्थानमा पहाड काट्नु हुँदैन । त्यस्तो ठाउँमा सुरुङमार्ग बनाउनुपर्छ । सुरुङमार्ग भूकम्प–मैत्री हुन्छ । सुरुङमार्ग सम्भव नभए वल्लो पहाड र पल्लो पहाडलाई जोड्ने ठूला पुल (भायडक्ट) बारे सोच्नुपर्छ । तर बलजफ्ती गरेर पहाड काट्नु हुँदैन । सुरुङभन्दा भायडक्ट भूकम्पका हिसाबले बढी जोखिमयुक्त हुन्छन् । सुरुङमार्ग महँगो हुन्छ भन्दै अति संवेदनशील पहाडलाई जथाभावी काट्दै रेलमार्ग निर्माण गरियो भने कुन बेला अवरुद्ध हुन्छ, टुंगो हुँदैन ।

[email protected]
ढकाल इन्जिनियरिङ भूगर्भविद् हुन् ।