संकटापन्न चराहरू लोप हुने खतरामा

सुनसरी — विज्ञहरूका अनुसार सिमसारमा आश्रित जलपंक्षीहरू वर्षेनी संकटमा पर्दैगएको छ । प्रत्येक वर्ष हिउँदमा जलपंक्षीका प्रजातिको गणना हुने गर्छ । तर गणना गरेर संकटमा परेका चराहरूको सूची तयार पार्दा संकटापन्न जल पंक्षीहरूको प्रजातिको संख्या भने बढेको चरा विषेशज्ञ, नेचर गाइडहरू बताउँछन् ।

विभिन्न प्रजातिका चरा संकटमा पर्नु भनेको लोपोन्मुख हुन थालेको संकेत हो । सन् १९९६ मा नेपालमा चरा गणना गर्दा संकटमा परेका चराका प्रजातिहरूको संख्या १२९ प्रजाति मात्र रेकर्ड भएको थियो ।

सन् २००४ मा सूचिकरण गर्दा संकटमा परेका चराको प्रजातिको संख्या बढेर १३३ प्रजातिमा पुग्यो । चरा विज्ञ तथा जल पंक्षी गणना संयोजक एसोसिएट प्रा डा हेमसागर बरालल भने, ‘सन् २०११ मा गणना गरेर संकटमा परेका चराको सूची तयार गर्दा १४९ प्रजातिका चरा संकटमा परेको देखियो । त्यसपछि सन् २०१७ मा सूचिकरण गर्दा एकैचोटि बढेर १६८ प्रजाति चराको अवस्था संकटमा परेको देखियो ।’

उनले पछिल्लो एक दशकमा नेपालमा १९ प्रजातिका चरा संकटमा परेको बताए । डा बरालका अनुसार संकटमा चराको प्रजातिको संख्या बढ्नु भनेको ती प्रजातिका चरा लोप हुने अवस्थामा पुग्नु हो ।

नेपालमा गत वर्ष मुस्ताङमा पाइएको ठेउवा प्रजातिको चरासहित चराहरूको २३० वर्षको इतिहासमा हालसम्म ८८९ प्रजातिका चरा रेकर्ड भएका छन् । चराविद् डा बराललले भने, ‘विश्वको तथ्याङ्क हेर्दा ४३ प्रजातिका चरा लोपोन्मुख देखिन्छन् । तर नेपालमा भने १६८ प्रजातिका चरा संकटमा परेर लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेका छन् । र तीमध्ये ४९ प्रजातिका जलपंक्षी हुन् ।’

उनका अनुसार संकटमा परेका चराहरूमा गरुड प्रजातिको भुडीफोर, राज धनेष, गेमायु महाचिल, सेतो गिद्ध, डङ्गर गिद्ध, सुन गिद्ध, खर मयुर जस्ता चरा लोपोन्मुख हुने अवस्थामा छन् । जनवरी १ देखि १६ सम्म भइरहेको जलपंक्षी गणनाले चराहरूको वास्तविक अवस्था जनाउने छ ।

यसपटक गरिएको गणनापछि गरिने संकटमा परेका चराको सूचीले थप अवस्था देखाउने उनले बताए । डा बरालले भने, ‘गणनापछिको सूचीले के देखाउँदैआएको छ भने प्रत्येक वर्ष संकटमा पर्ने प्रजातिको संख्या दोहोरो अंकले बढेको ट्रेण्डलाई पच्छाउँदैआएको छ । यो भनेको वातावरणीय पर्यावरणमा केही खतरा छ भन्ने संकेत हो ।’

आकासमा उड्ने, वनजंगल र सिमसारमा बस्ने चराले प्रकृतिको पारिस्थितिक प्रणाली (इकोसिस्टम) लाई बचाइ राख्न मुख्य भूमिका खेल्ने भएकाले कुनै पनि प्रजातिका चरालाई संकटमा पार्न नहुने डा बरालले बताए । उनले भने, ‘चराले बालीनाली नास गर्ने किरा फट्याङ्ग्रा नखाइदिने हो भने संसारका किसानले गर्ने फलफूल तरकारी र खाद्य वस्तु उत्पादनमा पूरै प्रभाव पर्छ । वनजंगलका बिरुवा अर्को ठाउँमा उमार्नुमा पनि चराकै मुख्य भूमिका हुन्छ ।’

त्यतिमात्र नभएर जलपंक्षीले पारिस्थितिक प्रणाली र टेरेस्टेरियल सिस्टमलाई जोड्ने काम गरिदिँदै आएको छ । जसले गर्दा समग्र वातावरणीय पर्यावरणमा एकरुपता कायम हुने गरेको छ । मानवीय समाजका लागि अपरिहार्य पारिस्थितिक प्रणालीलाई बचाउने चराको विभिन्न प्रजाति संकटमा पर्नु भनेको मानिसका लागि नै खतराको संकेत भएको डा बरालले बताए ।

जलपंक्षी गणनामा व्यस्त रहेका कोसी बर्ड सोसाइटीका पूर्वअध्यक्ष समेत रहेका कोसीटप्पु लर्निङ ग्राउण्डका नेचर गाइड अनिस तिम्सिनाले भने, ‘कतिपय रैथाने प्रजातिका चरा पनि लोपोन्मुख हुन थालेका छन् । चराको गणनाले यसै भन्छ । चराका प्रजाति संकटमा परेको देखिनु विभिन्न समस्याका संकेतका सूचक पनि हो । गणनाले ती संकटमा परेका चराका प्रजातिका आहारा, बासस्थान, चरा चोरी सिकारी, सिमसार, वनजंगलको अवस्थाबारे जानकारी मात्र नदिएर कसरी समस्या समाधान गर्ने भन्ने उपाय पनि निस्कन सक्छ ।’