कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२५.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

पर्वत जोगाए आफ्नै कल्याण

प्रकृतिमा आधारित पर्यटनले उच्च जैविक विविधता भएका क्षेत्रमा जीविकोपार्जनका स्रोतहरू उपलब्ध गराउनुका साथै संरक्षणलाई प्रोत्साहन पनि दिन सक्छ ।
पेमा जम्शो

पर्वतीय क्षेत्रहरूले हाम्रो ग्रहको स्वास्थ्यस्तरको संकेत दिन्छन् । विश्वका यी उच्चतम भेगमा हुने परिवर्तनले अन्य स्थानमा नदीहरूको बहाव, बालीनालीको उत्पादन र जीविकोपार्जनको यथार्थ निर्धारण गर्छन् ।

पर्वत जोगाए आफ्नै कल्याण

तैपनि यी अत्यन्त महत्त्वपूर्ण क्षेत्रबारे विश्वभरि नै, अमेजन नदी वा ध्र्रुवीय क्षेत्रहरूको दाँजोमा, थोरै चर्चा हुने गरेको पाइन्छ । हरेक वर्ष आजकै दिन (११ डिसेम्बर) मनाइने अन्तर्राष्ट्रिय पर्वत दिवस विश्वसामु यी महान्, महत्त्वपूर्ण तर उपेक्षित क्षेत्रको सम्मान गर्न आह्वान पनि हो । हाम्रो साझा भविष्यलाई जगेर्ना गर्ने हो भने जलवायुमा भइरहेको तथा अन्य परिवर्तनविरुद्ध हाम्रो लडाइँ, तिनको अत्यधिक प्रभाव पर्ने यो उच्चतम भेग र संवेदनशील क्षेत्रको मोर्चाका रूपमा, गर्नुपर्छ ।

यस वर्षको अन्तर्राष्ट्रिय पर्वत दिवसको सन्देश ‘पर्वतीय जैविक विविधता’ मा पर्वतहरूको विशिष्टता तथा महत्ता अन्तर्निहित छ । यसले विद्यमान जैविक विविधतामा अत्यन्तै ठूलो ह्रास ल्याउन सक्ने अनेक खतराप्रति ध्यानाकर्षण गराउँदै पर्वत जोगाउन हामीले गर्नुपर्ने साझा प्रयत्नको अपरिहार्यता पनि देखाउँछ ।

पर्वतमा प्रचुर विविधता

पर्वतीय क्षेत्रहरू यथार्थमा जैविक विविधताका प्रचुर भण्डार हुन् । पर्वतहरूले विश्वको जमिनको २७ प्रतिशत मात्रै ओगटे पनि अन्य स्थानको दाँजोमा यिनमा अत्यन्त धेरै जैविक विविधता हुन्छ । विशेषतः कर्कट रेखा र मकर रेखाबीच क्रान्तिवलयमा पर्ने उष्ण भेगका पर्वतमा विश्वकै जैविक विविधतासम्पन्न तर संवेदनशील क्षेत्रमध्ये आधा अवस्थित छन् । यी क्षेत्रमा पृथ्वीका उभयचर, पन्छी तथा स्तनधारी चौपायाहरूका ८५ प्रतिशत प्रजाति बसोबास गर्छन्, जसमध्ये प्रायः पर्वतीय भेगमा बस्छन् । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण २० खाद्यान्न प्रजातिमध्ये ६ प्रजातिको उत्पत्ति पर्वतीय भेगमा भएको हो । विषम परिस्थिति, उचाइ तथा अलगपनाका बावजुद पर्वतहरूमा जैविक विविधता मौलाउँछ भनी थुप्रै अध्ययनले देखाएका छन् । साथै पर्वतीय क्षेत्रमा उपलब्ध जैविक विविधताहरूले विशिष्ट ज्ञान तथा अनुभवसहितका समुदायलाई आकार दिन्छन् । जैविक विविधतासँगै भाषिक तथा सांस्कृतिक विविधता पनि मौलाउँछन् भन्ने तथ्य पुष्टि भइसकेको छ ।

विश्वभरिका पर्वतशृंखलाले जलभण्डारको भूमिका निर्वाह गर्छन्, जलवायु नियमन गर्छन् र नदीप्रवाह क्षेत्रमा विविध जीवन तथा संस्कृतिलाई प्रश्रय दिन्छन् । विश्वको कुनै पनि पर्वतीय प्रणालीभन्दा बढी हिन्दुकुश हिमालय पर्वतशृंखलाले झन्डै २ अर्ब मानिसलाई पर्यावरणीय सेवा उपलब्ध गराउँछ ।

हिन्दुकुश हिमालयको जैविक विविधता खतरामा

हिन्दुकुश हिमालय जैविक विविधताको गढ हो । हिन्दुकुश हिमालयको दुर्गम क्षेत्रमा बसोबास गर्ने जनसंख्याको ८५ प्रतिशत मानिस आजीविकाका लागि जैविक विविधतामाथि प्रत्यक्ष निर्भर छन् । यो क्षेत्र ३५ हजारभन्दा बढी वनस्पति तथा २०० भन्दा बढी जनावरको उद्गमस्थल हो । अहिलेको घरपालुवा कुखुरासहित थुप्रै जनावर तथा बालीनालीको उद्गम यहीँ भएको हो । र अझैपर्यन्त नयाँ प्रजातिहरू भेटिँदै छन्; पूर्वी हिमालय क्षेत्रमा मात्रै सन् १९९८ देखि २००८ सम्म हरेक वर्ष औसत ३५ नयाँ प्रजाति फेला परेका थिए ।

हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्रअन्तर्गत ४ विश्वव्यापी जैविक विविधता प्राचुर्य स्थल, ६ युनेस्को प्राकृतिक विश्वसम्पदा स्थल, ३० रामसार स्थल र ३३० महत्त्वपूर्ण पन्छी तथा जैविक विविधता स्थल पर्छन् । १ हजारभन्दा धेरै जीवन्त भाषासहितका विविध संस्कृति तथा यी संस्कृतिसँग गाँसिएका अद्वितीय परम्परागत ज्ञानपद्धतिहरू यहीँ छन् । तर, विश्वका सबै पर्यावरण प्रणालीको अत्यधिक दोहन भइरहेको छ र त्यसबाट सिर्जित समस्यालाई जलवायु परिवर्तनले झनै विकराल बनाइरहेको छ । वनजंगल, सिमसार, चरनक्षेत्र तथा पर्वतजस्ता संवेदनशील तथा महत्त्वपूर्ण पर्यावरण प्रणालीको विनाश बढ्दो छ । विभिन्न प्रजाति तथा तिनको पर्यावरण प्रणालीबीचको जीवन्त सम्बन्धलाई परिवर्तन गरिँदै वा मासिँदै छ । हिन्दुकुश हिमालय यस मामिलामा अपवाद छैन । जैविक विविधता नाश तथा भूक्षयीकरणको विद्यमान दर कायम रहने हो भने सन् २२०० सम्ममा भारतीय हिमालय क्षेत्रबाट त्यहाँका रैथानेमध्ये २५ प्रतिशत प्रजाति लोप हुने सम्भावना छ । कोभिड महामारीले स्पष्ट देखाएझैं प्राकृतिक स्रोतसाधनको बेरोकटोक दोहन र वन्यजन्तु बासस्थानमाथिको अतिक्रमणको नतिजा गम्भीर हुनेछ । पशुजन्य रोग कोभिडले प्रकृतिमाथिको हाम्रो दुर्व्यवहारलाई उदांगो बनाइदिएको छ । किनभने अन्य थुप्रै लाभ दिनुसँगै जैविक विविधतासहितको स्वस्थ पर्यावरण प्रणालीले हामीलाई महामारीस्तरका पशुजन्य रोगहरूबाट जोगाइरहेको हुन्छ । र, हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्रमा पनि त्यस्ता प्रकोपको सम्भावना छ । प्रकृतिमा आधारित पर्यटनले उच्च जैविक विविधता भएका क्षेत्रमा जीविकोपार्जनका स्रोतहरू उपलब्ध गराउनुका साथै संरक्षणलाई प्रोत्साहन पनि दिन सक्छ ।

संयुक्त स्वर

हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्रका समुदायहरूले पर्वतीय जैविक विविधतालाई जोगाउन धेरै साझा पहल गरेका छन् । भारतका पर्वतीय क्षेत्रका किसानहरूले गर्दै आएको बालीनालीको जिनेटिक विविधता संरक्षणसम्बन्धी जानकारी आदानप्रदान, पुनर्प्रयोग तथा बीज संरक्षणको अभ्यास एउटा त्यस्तो उदाहरण हो । पूर्वी नेपालका समुदायहरूद्वारा हाब्रेको बासस्थान संरक्षण, भुटानमा सारसको हिउँदे बासस्थान संरक्षण, पश्चिम हिमालयका पवित्र वनकुञ्ज संरक्षण तथा भारतको उत्तरी सिक्किममा परम्परागत जुम्सा प्रथामार्फत चरन तथा वनजन्य स्रोतसाधनको व्यवस्थापन आदि पनि रैथाने समुदायद्वारा गरिएका संरक्षण अभ्यासका दृष्टान्त हुन् ।

हिन्दुकुश हिमालयका देशहरू सन् २०२० सम्ममा आरक्षण तथा अन्य निर्धारित क्षेत्रमा आधारित संरक्षण योजनामार्फत संरक्षण गर्न आह्वान गर्ने ‘आइची टार्गेट ११’ मा प्रतिबद्ध छन् । हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्रको करिब ४० प्रतिशत क्षेत्रलाई आरक्षण क्षेत्र घोषणा गरिएको छ । नेपाल तथा भुटान लगायतले क्रमशः २३ दशमलव ३९ प्रतिशत र ५१ दशमलव ४४ प्रतिशत भूभागलाई संरक्षित क्षेत्रअन्तर्गत समेटेर लक्ष्यभन्दा बढी उपलब्धि हासिल गरेका छन् । हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्रका समुदाय तथा देशहरूले आफ्नै कल्याणका लागि पर्वत तथा जैविक विविधता संरक्षणमा सहकार्य गर्ने समय आइसकेको छ । विश्वव्यापी महत्त्वका सीमापार भूपरिधिमा यस्तो सहकार्य गरिनु विशेष महत्त्वपूर्ण छ ।

हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्रका आठ राष्ट्रले प्रतिबद्धता जनाएका जैविक विविधता महासन्धि र संयुक्त राष्ट्रसंघ जलवायु परिवर्तनबारे संरचना महासन्धि आदि अन्तर्गतका दिगो विकास लक्ष्य तथा अन्य लक्ष्यप्राप्तिका लागि काम गर्न हामी प्रतिबद्ध छौं । साथै हाम्रो हिन्दुकुश हिमालय ‘कार्य आह्वानको अभियान ५’ जैविक विविधता नाश तथा भूक्षयीकरण अन्त्य गर्दै दिगो सेवाप्रवाहका लागि पर्यावरणीय लचिलोपना सुधार गर्नमा केन्द्रित छ । हालैको अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्र मन्त्रीस्तरीय सम्मेलन तथा घोषणाले कार्याह्वानलाई आत्मसात् गर्दै थप ठोस बनाएको छ र यसले विश्वमञ्चमा संयुक्त स्वर प्रस्तुत गर्न तथा जैविक विविधताका लागि सीमापार सहकार्य गर्न बाटो देखाउन सक्छ । हाम्रा वासस्थान तथा वन्यजन्तु संरक्षणका लागि अब ढिलो गर्न सकिन्न ।

(जम्शो इसिमोडका महानिर्देशक हुन् ।)

प्रकाशित : मंसिर २६, २०७७ ०९:०१
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?