पहाडतर्फ लम्कँदै लहरे वनमारा
लहरे वनमारा द्रुतगतिमा फैलन सक्ने अत्यन्त हानिकारक मिचाहा वनस्पति हो । छिटो फैलन सक्ने र उच्च वृद्धिदर भएकोले नै यस वनस्पतिलाई अंग्रेजीमा माइल्स अ मिनेट नामले चिनिन्छ । यस्ता वनस्पतिहरूको प्रचुरता आफ्नो प्राकृतिक वासस्थान रहेको भौगोलिक क्षेत्रहरूमा भने तुलनात्मक रूपमा कम हुन्छ ।
ती क्षेत्रहरूमा यस्ता वनस्पतिहरूको शत्रुहरू जस्तै– पात खाने किराहरू, रोग लगाउने ढुसीहरू एवं अन्य सूक्ष्म जीवहरू पनि हुने भएकाले ती वनस्पतिहरूको वृद्धि तथा फैलावट पनि कम हुन्छ । तर मानिसका विभिन्न क्रियाकलापहरू जस्तै– कृषि तथा औद्योगिक उत्पादनहरूको अन्तरदेशीय व्यापार र ठूलो संख्यामा पर्यटकहरूको आवागमनको कारण यस प्रकारका वनस्पति आफ्नो प्राकृतिक वासस्थान भन्दा बाहिरको भौगोलिक क्षेत्रमा पुग्छन् ।
धेरै वनस्पति प्रजातिहरू त कृषिबालीको रूपमा, घाँसको लागि एवं घर र बगैँचामा सजाउनका लागि तिनीहरूको प्राकृतिक भौगोलिक क्षेत्रभन्दा बाहिर खेती गर्न लागिएको छ । आफ्नो भौगोलिक क्षेत्रभन्दा बाहिर जाँदा वनस्पतिहरूको नयाँ ठाउँमा शत्रु नहुने वा कम हुने भएकोले कतिपयको वृद्धि एवं फैलावट अत्यन्त द्रुतगतिमा भई रैथाने वनस्पतिहरू पारिस्थितिकीय चक्र र अन्य वातावरणीय पक्षहरूलाई नकारात्मक असर पार्छ । यस्ता गैररैथाने हानिकारक वनस्पतिहरूलाई मिचाहा प्रजाति भनिन्छ ।
बढ्दो विश्वव्यापारीकरण र मानिसहरूको आवत–जावत एवं भूउपयोग र जलवायुमा आइरहेको परिवर्तनका कारण मिचाहा वनस्पति एवं जन्तु प्रजातिहरूका संख्या र तिनीहरूका हानिकारक असरहरू दिनानुदिन बढिरहेका छन् । यस्ता वनस्पतिमध्ये विश्वमै अत्यन्त हानिकारक मानिएको एक मिचाहा प्रजाति हो, लहरे वनमारा ।
मध्ये तथा दक्षिण अमेरिकाको उष्ण जलवायु भएको भौगोलिक क्षेत्रको यस रैथाने वनस्पति अष्ट्रेलिया एवं एसियाका केही राष्ट्रमा भूक्षय नियन्त्रण एवं नाङ्गो माटो ढाक्न भित्र्याइएको थियो । ती राष्ट्रहरूबाट मानव क्रियाकलाप एवं प्राकृतिक माध्यमबाट छिमेकी राष्ट्रहरूमा यो लहरे वनमारा फैलने क्रम जारी छ । यो वनस्पति चियाको बेर्नासँगै भारतको सिक्किम/दार्जिलिङ क्षेत्रबाट नेपालको पूर्वी भागमा पहिलोपटक सन् १९६० को दशकमा भित्रिएको अनुमान गरिएको छ ।
सुरुका दिनहरूमा पूर्वी नेपालमा मात्र फैलिएको यस वनस्पति करिब पाँच दशकमा मध्यभाग हुँदै पश्चिमको लुम्बिनी क्षेत्र र दाङ उपत्यकासम्म फैलिइसकेको छ । पूर्वको कोशीटापु वन्यजन्तु आरक्षणमध्ये नेपालको चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा लहरे वनमाराले रैथाने वनस्पति, वन्यजन्तु र पारिस्थितिकीय चक्रमा पारेको नकारात्मक असरबारे थुप्रै अनुसन्धान भइसकेका छन् ।
मुख्यतया चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको घाँसे मैदान एवं सिमसार क्षेत्रमा फैलिएको लहरे वनमाराले संकटापन्न एकसिंगे गैंडाको वासस्थान क्षयीकरण गरेको अनुसन्धानले देखाएको छ । अत्यन्त छिटो वृद्धि हुने र लहरा बनी जमिनको घाँस एवं साना रुखहरूलाई पूरै ढाक्ने भएकाले लहरे वनमाराको असर अन्य वनस्पतिहरूमा अत्यन्त बढी हुन्छ ।
लहरे वनमाराद्वारा ढाकिएका अन्य वनस्पतिहरूले आवश्यक मात्रामा सूर्यको प्रकाश नपाउने भएकाले प्रकाश संश्लेषणको दर कम भई धेरै वनस्पति मर्ने गर्छन् । यसबाट घाँसे मैदानमा घाँसको उत्पादन न्यून हुने भएकाले अन्य वन्यजन्तुहरूलाई प्रत्यक्ष असर गर्छ । साथै रुखहरूको बिउको अंकुरणमा ह्रास आउने र साना बेर्नाहरू मर्ने भएकाले रुखहरूको पुनः उत्पादनमा पनि उल्लेख्य कमी ल्याइरहेको छ ।
केही वर्ष अघिसम्म मुख्यतया तराई र भित्री मधेस क्षेत्रमा मात्र पाइने लहरे वनमारा पछिल्लो समयमा मध्यपहाडी क्षेत्रमा पनि फैलिन थालेको छ । पूर्वमा धनकुटा बजारको क्षेत्र आसपासमा यस वनस्पति पाउन सकिन्छ । नेपालको मध्यभागमा पृथ्वीराज मार्ग अन्तर्गत मर्स्याङ्दी जलविद्युतको जलाशय र विद्युतगृह वरिपरिको क्षेत्र र धादिङ जिल्लाको सिम्ले र बैरेनी क्षेत्रमा लहरे वनमारा झार पाइएको छ ।
साथै पृथ्वीराजमार्गको बेनीघाटबाट बूढीगण्डकीको किनारै किनार आरुघाट जाने कच्ची बाटोको वरिपरि (गण्डकी गाउँपालिका–८ को बेसेरी भन्ने ठाउँ र फुजेलको ठूलो फाँट) पनि यो वनस्पति पाइएको छ । धादिङ बेँसी नजिकैको ससाहा भन्ने ठाउँमा पनि यो बिरुवा फैलिइसकेको छ ।
गण्डकी प्रदेशको राजधानी पोखरा (पोखरा लेखनाथ–१४ मा रहेको फोहोर संकलन नजिक) मा पनि लहरे वनमारा पुगिसकेको छ । यिनीहरू त केही प्रतिनिधि स्थानहरू मात्र हुनसक्छन् । सूक्ष्म रूपमा सर्वेक्षण गर्ने हो भने पूर्व र मध्य नेपालको मध्यपहाडी क्षेत्रमा धेरै ठाउँमा यो वनस्पति फैलिएको सम्भावना छ । यसबाट के देखिन्छ भने मिचाहा वनमारा दक्षिणमा अवस्थित तराई मधेसबाट उत्तरतर्फको हिमाली क्षेत्रतर्फ फैलिँदै गइरहेको छ ।
मुख्यतया सामान ओसार–पसार गर्दा सडकको सञ्जालमार्फत मध्यपहाडी क्षेत्रमा फैलिएको देखिन्छ । हालसम्म मध्यपहाडको केही क्षेत्रको सीमित ठाउँमा मात्र फैलिएको यो लहरे निकट भविष्यमै ठूलो क्षेत्रमा झांगिन सक्ने सम्भावना छ । यस वनस्पतिको लागि नदी र खोला वरिपरिको चिस्यान क्षेत्र बढी उपयुक्त हुने र हावाले यसको बिउ टाढा–टाढासम्म उडाएर लैजाने भएकोले सडक नपुगेका विकट ठाउँहरूमा पनि यो वनस्पति फैलन सक्छ ।
हिमाली क्षेत्रको उच्च भूभागमा हुने न्यून तापक्रमका कारण यो वनस्पति झांगिन नसक्ला, तर नदि किनार र अन्य तल्लो उचाइको भूभागमा फैलन सक्छ । जलवायु परिवर्तनका कारण तापक्रम वृद्धि भइरहेकोले पनि पहाडी र हिमाली क्षेत्रका तल्लो उचाइका भूभागहरू लहरे वनमाराको लागि अनुकूल हुने सम्भावना छ । भौगोलिक विकटताका कारण समथर भूभागमा भन्दा पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा यस्ता मिचाह वनस्पतिहरूका व्यवस्थापन अत्यन्त चुनौतीपूर्ण हुन्छ । तसर्थ पहाडी क्षेत्रमा फैलने क्रममा रहेको यस प्रारम्भिक अवस्थामा नै लहरे वनमाराको नियन्त्रण गर्नु अत्यावश्यक छ ।
लहरे वनमारा एवं अन्य मिचाहा प्रजातिहरूको नियन्त्रणका लागि मुख्यतया भौतिक (यान्त्रिक), रासायनिक र जैविक नियन्त्रण विधिहरू अपनाइन्छ । कुनै पनि मिचाहा प्रजातिको जैविक नियन्त्रणका लागि त्यसको प्राकृतिक रैथाने वासस्थान नभएको भौगोलिक क्षेत्रमा पाइने शत्रुहरू मध्येबाट सावधानीपूर्वक केहीलाई छानेर भित्र्याउने गरिन्छ ।
यसका लागि लामो अनुसन्धान र जटिल प्रशासनिक (क्वारेन्टाइन) प्रक्रियाहरू पूरा गर्नुपर्ने हुन्छ, जुन लहरे वनमाराको लागि तत्काल सम्भव देखिँदैन । रासायनिक विधिमा झार मार्ने विषादी प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ, जसले अन्य वनस्पतिलाई पनि असर गर्ने र वातावरण प्रदूषित गर्ने भएकाले प्राकृतिक वातावरणमा यो विधि त्यति उपयुक्त मानिँदैन । लहरे वनमाराको मध्यपहाडी क्षेत्रमामाथि उल्लेख गरिएको अवस्थामा भौतिक विधि नै बढी उपयुक्त देखिन्छ । यस अन्तर्गत लहरे वनमारा नियन्त्रणका लागि निम्न क्रियाकलापहरू गर्न सकिन्छ :
१. लहरे वनमारा फैलिएको क्षेत्रको सर्वेक्षण गरी उक्त वनस्पति पाइने सबै स्थल पहिचान एवं नक्साङ्कन गर्ने ।
२. लहरे वनमारा पाइएको स्थान आसपासका समुदायहरूलाई यसको फैलावटबाट भविष्यमा हुनसक्ने हानिबारे जानकारी गराउने ।
३. स्थानीय समुदाय र विद्यालय एवं विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूलाई स्वयं सेवकका रूपमा सहभागी गराई प्रत्येक स्थानमा सम्पूर्ण रूपले लहरे वनमारा फूल फुल्नु अगावै उखेलेर सोही ठाउँमा गहिरो खाडल खनी पुर्ने वा राम्ररी सुकाएर जलाइदिने । लहरे वनमारा बिउ र काण्ड दुवैबाट फैलने भएकाले बिरुवाका ती भागहरू अन्यत्र छरिनबाट बचाउन विशेष ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ ।
माथि उल्लेखित तेस्रो क्रियाकलाप सम्पन्न गरेपश्चात पनि सोही ठाउँमा लहरे वनमारा फेरि उत्तिकै उम्रने र फैलिएको देख्न सकिन्छ । माटोमा धेरै बिउहरू जम्मा भएको हुनसक्ने र डाँठका (काण्ड) टुक्राटुक्रीबाट पुनः उत्पादन हुनसक्छ । तर उखाल्ने, कुहाउने र जलाउने कार्यलाई निरन्तरता दिनसकेमा क्रमशः यस झारको प्रचुरता घट्दै जान्छ । र अन्ततः ४–५ वर्षमा उक्त ठाउँबाट यसलाई सम्पूर्ण रूपमा निर्मूल पार्न सकिन्छ । फैलिएको क्षेत्र ठूलो छ भने निर्मूल पार्न धेरै वर्ष लाग्न सक्छ ।
विभिन्न मुलुकको अनुभव नेपालकै तराई तथा मधेस क्षेत्रमा लहरे वनमाराले पारेको असर र पहाडी तथा हिमाली क्षेत्रमा भविष्यमा पार्न सक्ने असरहरूलाई मूल्याङ्कन गर्दा यस झारको नियन्त्रण तत्काल थाल्नुपर्ने देखिन्छ । साथै पश्चिमतर्फको फैलावटलाई रोक्न पनि माथिका क्रियाकलाप आवश्यक छन् । तत्कालै लहरे वनमाराको व्यवस्थापन नगरिएमा केही दशकमा नै यो समस्या नियन्त्रणभन्दा बाहिर जानेछ र हामीले दीर्घकालीन रूपमा जैविक विविधता एवं वातावरणीय सन्तुलनको क्षेत्रमा अपूरणीय क्षति व्यहोर्नु पर्नेछ ।
लेखक त्रिभुवन विश्वविद्यालय, वनस्पतिशास्त्र केन्द्रीय विभागका सहप्राध्यापक हुन् ।
प्रकाशित : भाद्र २८, २०७६ ०८:१७