तीनपुस्ते लेन्सबाट उपत्यका

विन्ड हर्स ग्यालरीमा ‘पोस्टकार्ड्स फ्रम काठमाडूज पास्ट’ शीर्षकमा प्रदर्शनीमा राखिएको तस्बिर हो यो । दास परिवारका नयाँ पुस्ताले खिचेको तस्बिरको स्टेटमेन्टमा लेखिएको छ, ‘अनब्रोकन डिभोसन’ अर्थात् अटुट आस्था ।

कसिसदास श्रेष्ठले सन् २०१५ मा खिचेको यही तस्बिरको लहरमै झुन्डिएको छ, बौद्धको नौलो दृश्य । गुजमुज्ज परेका थोरै घरहरूले घेरिएको छ, बौद्ध स्तूप । घरभन्दा धेरै हरिया जंगल । स्तूपको पृष्ठभूमिमा छ सेतो हिमाल । लहलह झुलेका धानछेउ टक्क उभिएको बौद्धको यो तस्बिरले सन् १९६२ तिर पुर्‍याउँछ । गजुरसहितको बौद्धको दृश्य निकै शालीन देखिन्छ । कसिसका हजुरबुवा द्वारिकादासले खिचिएको यो तस्बिरलाई श्यामश्वेत र रंगीन भर्सनमा प्रदर्शनमा राखिएको छ । दुवै तस्बिरले त्यतिबेलाको इतिहासलाई जोगाइरहे झैं लाग्छ । त्यतिबेलाको समय, समाज र स्वरूप तस्बिरमा अटाइएको छ ।

दास परिवारका तीनपुस्ते पोस्टकार्डमा ९० को दशकको काठमाडौं र इतिहास भेटिन्छ । १९६० देखि २०२३ सम्म आइपुग्दाका काठमाडौंका परिवर्तित स्वरूपलाई दासका तीन पुस्ताले खिचेका लेन्सहरूबाट साक्षात्कार गर्न पाइन्छ । बेलायती महारानी एलिजाबेथको नेपाल भ्रमण होस् वा पुराना घरहरूले सजिएको काठमाडौं । भक्तपुरको दरबार स्क्वायरमा बाख्रा डोर्‍याइरहेका तस्बिर होस् वा नौतले धरहरा अगाडि चरिरहेका गाईबस्तु । नेपालमा पोस्टकार्डलाई प्रारम्भ गरेका यी तीन पुस्ताको तस्बिरमा इतिहास र वर्तमानको कोलाज भेटिन्छ । साथै प्रस्ट देखिन्छ, सहरीकरणले कुरूप बन्दै गएको काठमाडौं । त्यसैले त प्रदर्शनीका तस्बिर नियाल्नमा व्यस्त फोटोग्राफर विकास रौनियार भन्दै थिए, ‘छोटो समयमा काठमाडौं परिवर्तन भयो । तर, त्यो परिवर्तन विकास थियो कि विनाश भन्ने प्रश्न छ है ?’

विकासलाई प्रदर्शनीको पहिलो दिनमै ग्यालरीमा डोर्‍याउने अर्को कारण रहेछ, ज्ञानेन्द्रदास श्रेष्ठ । कसिसका बुवा ज्ञानेन्द्रले विकासलाई त्यतिबेला खुबै सहयोग गरेका रहेछन् । कान्तिपथको दास स्टुडियोमा फोटो धुलाउन विकास पनि पुगिरहन्थे । प्रदर्शनीमा राखिएका ज्ञानेन्द्रका कति तस्बिर त उनले उहिल्यै हेरिसकेका थिए । ऐतिहासिक महत्त्वका तस्बिर संरक्षणमा नयाँ पुस्ता कसिसले पुर्‍याएको योगदानको उनी खुलेर तारिफ गर्छन् । ‘सबैभन्दा ऐतिहासिक महत्त्वका तस्बिरहरूको संग्रह छ दास स्टुडियोमा । कसिसको पुस्ताले यसलाई सुरक्षित राखेको छ । यसले हाम्रो भिजुअल इतिहासलाई संरक्षण गर्नमा ठूलो योगदान पुर्‍याउँछ,’ विकासले तस्बिरहरू नियाल्दै भने, ‘तस्बिरमा काठमाडौंको विकास र विनाश दुवै देखिन्छ । कस्तो थियो, भू–दृश्य कति परिवर्तन भयो भन्ने कुरा १९६० तिरका बौद्धको तस्बिरमा देखिन्छ । बौद्धको पछाडि देखिएको हिमालको दृश्य र वर्तमान अवस्थाले उपत्यकामा आएको ठूलो परिवर्तन देखाउँछ । त्यसैले उपत्यकालाई जोगाउनुपर्ने कुरामा पनि प्रेरित गर्छ जस्तो लाग्छ । त्यतिबेलाको उपत्यकालाई हेर्नु त अहिलेको पुस्ताका लागि दुर्लभ अनुभव हुनेछ ।’ विकासलाई प्रदर्शनीमा राखिएका ‘एयरपोर्ट’ को तस्बिर निकै रोचक लागेछ । त्यो बेलाको विमानस्थल एउटा टावर र छेउमा विमान देखिन्छ । विमान राखिएको जमिन चिल्लो छैन । एयरपोर्टको पृष्ठभूमिमा हिमाल सेतै देखिन्छ । ‘विमानस्थल त्यतिबेला गौचरन थियो । तस्बिरले त्यही देखाउँछ,’ विमान चित्रित तस्बिरमा घोत्लिँदै विकासले भने ।

प्रदर्शनीमा राखिएका तस्बिरले पनि सहरीकरणकै विषय पछ्याएको छ । विकासनिर्माणका नाममा ठडिँदै गएका कंक्रिटको सहर काठमाडौंले पुरानो सौन्दर्य हराउँदै त गएको होइन ? उपत्यकामा सहरीकरण तीव्र छ । कति तीव्र छ भन्ने तस्बिरले देखाउँछन् । खुला र हरियाली घट्दै घरहरू बढेका छन्, सडक विस्तार भएको छ ।

‘प्रदर्शनीमार्फत मैले पनि नेपालको सहरीकरणमाथि नै मानिसहरूको ध्यान तान्न खोजेको हो खासमा । पुरानो भन्नेबित्तिकै नराम्रो पनि होइन, नयाँ भन्नेबित्तिकै नराम्रो पनि होइन । यी तस्बिरलाई जुम गरेर हेर्ने हो भने काठमाडौं उपत्यका हेर्दा बर्बादै भएको देखिन्छ । यसले केही परिवर्तन ल्याउला भन्ने अपेक्षा छैन, तर यसलाई मनन गरून्, सोचून्,’ कसिस सुनाउँछन्, ‘काठमाडौं के थियो र के भयो । अब बाँकी नेपालले काठमाडौंकै गल्तीलाई दोहोर्‍याउने कि सहरीकरणको प्रणालीलाई दिगो विकासका हिसाबमा सोच्ने ? टुँडिखेलको आकार घटिसक्यो, पशुपति पछाडिको खुला ठाउँ नै छैन । कंक्रिट विकासलाई हामीले विकासका रूपमा मात्र सोच्यौं भन्ने लाग्छ । सुधार्ने समय अझै छ भन्ने लाग्छ ।’

सहरीकरणलाई दिगो ढंगमा अगाडि बढाउन सके यसका सकारात्मक पाटाले लाभ दिने कसिसको भनाइ छ । ‘नगरपालिकामा मेयर २ पटक फेरिइसके । तर, वायु प्रदूषणमाथि काम नै हुँदैन । मेयरले यसलाई आफ्नो योजनामा राख्दै राख्दैन । सहरीकरणको नकारात्मक पाटो मात्रै छन् भन्ने होइन । पुरानो भन्दैमा राम्रो नै अनि नयाँ भन्दैमा नराम्रो नै भन्न मिल्दैन । पाटनको एउटा तस्बिरमा मेरो हजुरबुवाको समयमा गाडीलाई पाटनभित्रै पार्क गराइएको छ । तर, बुवाको पालासम्म आइपुग्दा त्यही ठाउँमा गाडी हटेर तरकारी र लुगाको बजार लागेको छ । तर, मेरो पालामा त्यही ठाउँको दृश्य खिच्दा पार्किङ र बजारलाई राख्न दिइएको छैन ।’

हजुरबुवा द्वारिकादासले दार्जिलिङमै दाइ दुर्गादास र बुवा ठाकुरदास प्रधान श्रेष्ठसँग फोटो खिच्न सिके । सन् १९४० तिरै उनीहरू हातले नै फोटोलाई रंगाउँथे । सन् १९२७ मा सुरु भएको दार्जिलिङको दास स्टुडियोले झन्डै सय वर्ष मनाउन लागिसक्यो । दार्जिलिङबाट काठमाडौं आएका द्वारिकाले भने काठमाडौंमा स्टुडियो खोले । कलर फोटो ह्यान्ड प्रिन्ट गर्नुपर्थ्यो । कसिसका बुवा ज्ञानेन्द्रले सन् १९८० मै ‘दास कलर ल्याब’ खोले । उनी नेपालमा डिजिटल कलर र कम्प्युटर कलर प्रोसेसिङ सुरुवात गर्नेहरूमै पर्छन् । कसिस जन्मँदा कलर फोटोग्राफी सामान्य भइसकेको थियो । प्रदर्शनीमा राखिएका तस्बिरहरूमै पनि त्यसको प्रयोग कलात्मक देखिन्छ । द्वारिका र ज्ञानेन्द्रका तस्बिर अधिकांश श्यामश्वेत छन् । केही रंगीन तस्बिरमै पनि पुराना टेक्चर । तर, कसिसका तस्बिरहरू रंगीन अनि चम्किला । तर, के श्यामश्वेत समयमा जिन्दगी रंगीन थिएन र ?

कसिसले खिचेको तलेजुको तस्बिरको पृष्ठभूमिमा ठूल्ठूला ट्यांकी देखिन्छ । मन्दिर परिसरमै पाइप देखिन्छ । रंगीन युगमा जीवन अस्तव्यस्त पो भइरहेको हो कि भन्ने भान हुन्छ । ‘यो प्रदर्शनीमा मैले फोटोलाई आर्टका रूपमा राखेको छु । त्यो फोटो खिच्दा नेपाल वायु प्रदूषणको पाँचौं देशमा परेको थियो,’ उनले भने, ‘यो फोटोको वास्तविक दृश्य स्मोकी छ । तर, यसलाई यहाँ नीलो देखाइएको छ । त्यसैले यो फोटो शीर्षक हो, एआई ब्लुस्काई । आकाशलाई नीलो बनाइएको छ ।’

^{तस्बिरहरू : केशव थापा/कान्तिपुर}

डकुमेन्ट्री फोटोग्राफीमा आफ्नो पहिचान बनाइसकेका कसिस दास परिवारको विरासत जोगाउनुपर्छ भन्ने दबाबले फोटोग्राफीमा होमिएका होइनन् । संगीतले उनलाई फोटोग्राफीमा डोर्‍यायो । भुटानी शरणार्थी र सशस्त्र द्वन्द्वको समयताका हुर्कंदै गर्दा कसिसलाई लाग्यो, ‘मेरो पुस्तालाई यी घटनाहरू मैले नै बुझाउनुपर्छ ।’ सन् २००२ मा रोल्पा पुग्दा बुवा र हजुरबुवाले पत्याएकै थिएनन् । ‘मेरो आमालाई मेरो यो डकुमेन्ट्री शैलीको फोटोग्राफी मनपर्छ । बुवालाई त आई कन्ट्याक्ट हुने नै मनपर्छ । उहाँले आफ्नो पूरा समय त पोस्टकार्ड बनाउनमै खर्चनुभयो,’ कसिसले भने, ‘बुवालाई चाहिँ पोस्टकार्डजस्तै चिटिक्कको फोटो मनपर्छ ।’ हजुरबुवाको क्यामरा समातेर फोटोग्राफी सुरु गरेका कसिसको युग प्रविधिसँगै फड्को मार्दै छ । हजुरबुवा र बुवाले आफ्नो समयमा त्यतिबेलै सुन्दर तस्बिरहरू खिचे, कसिसलाई अहिले चुनौती छ, ‘काठमाडौंलाई उनीहरूले भन्दा फरक कसरी खिच्ने ?’