उपल्लो मुस्ताङस्थित चोखोपानी र मेब्राकका मानव निर्मित गुफाहरूमा २४–३४ सय वर्षपहिलेका मानव कंकाल र ममीभूत सन् १९८२ र १९९५ मा फेला परेका थिए । मुस्ताङको दक्षिण सिमाना जोडिएको म्याग्दी जिल्लाको कालीगण्डकी किनारमा नार्च्याङ गाउँ पर्छ र यसको आसपासका क्षेत्रमा पनि मानव चहलपहल थियो थिएन, खोजीको विषय हो ।

म सन् २०१८/२०१९ मा नार्च्याङ गाउँ ६ चोटि पुगेको थिएँ, त्यतिबेला गाउँका नालीबेली थाहा भएका मानबहादुर पुनसँग मैले चट्याङ पर्दा आकाशबाट झर्ने बन्चरोको कुरा गरेको थिएँ । गाउँघरमा ढुंगे युगका बन्चरा कतै भेटिए, चट्याङ पर्दा आकाशबाट झरेको भन्छन् । नभन्दै मानबहादुरले ‘एउटा त्यस्तो बन्चरो उहिल्यैदेखि घरमा थियो, हिजोआज केटाकेटीले कता राखेका छन्, खोज्नुपर्छ’ भने । केही दिनपछि उनको घर पुग्दा पोलिस गरिएको चिल्लो, टुप्पो अलि फराकिलो ढुंगाको बन्चरो मलाई देखाए । यो ढुंगाको बन्चरो नभई जनावरको शरीरबाट छाला छुट्टयाउने हतियार हुनुपर्छ, अलिअलि चोइटिएको थियो, फेदतिर साढे ३ र टुप्पो ५ सेमि अनि चौडा र लम्बाइ १० सेमि थियो । यो ढुंगे हतियार फलाम आविष्कार अर्थात् ३ हजार वर्षपहिले बनाइएको हुनुपर्छ । यसैका आधारमा मुस्ताङ दक्षिणतिर त्यतिबेलै मानव चहलपहल थियो भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

नेपालका विभिन्न भागमा ढुंगे युगका हतियार तथा अन्य सामग्री पाइएका छन् । करिब २५ लाखदेखि १२ हजार वर्षअघिको अवधिलाई पेलियोलिथिक अर्थात् पुरापाषण युग भनिन्छ । यसै गरी, मध्यपाषण र नवपाषण क्रमशः १२–१० र १०–६ हजार वर्षअघिका अवधिलाई मानिन्छ । लेख्य परम्पराभन्दा अघिको अवधिलाई प्रागैतिहासिक काल पनि भनिन्छ । सिन्धुघाँटी सभ्यतामा लेख्य परम्परा करिब साढे चार हजार वर्षअघि सुरु भएको थियो । त्यहाँ उत्खननपछि फेला परेका अक्षरहरू अझै पढ्न सकिएको छैन । जर्मनीका अध्येता गुड्रन कर्विनसले करिब ४ दशकअघि नेपालमा ढुंगे युगका सामग्री उत्खनन गरी अध्ययन गरेकी थिइन् । यो लेख मूलतः उनकै खोज अनुसन्धानमा आधारित छ ।

रातु खोला/महोत्तरी : कर्विनसले नेपालमा ढुंगे युगमा मानव चहलपहल थियो भन्ने तथ्य सर्वप्रथम विश्वलाई सविस्तार जानकारी गराइन् । तर यसबारे अझैसम्म कमैलाई जानकारी छ । कर्विनसले महोत्तरीस्थित शिवालिक पहाडको फेदीमा पाटु कारखानाको अवशेष जनवरी १९८५ मा पत्ता लगाएकी थिइन् (प्रिहिज्टोरिक कल्चर्स इन नेपाल’, भोलम १, पृष्ठ २३९, सन् २००७) । पाटु ढुंगा, हड्डी वा काठबाट एकतिरको भाग धारिलो बनाइएको साना हतियार हुन् । ती हतियार १२ देखि १० हजार वर्ष पुराना हुन्छन् । महोत्तरीमा फेला परेको पाटु कारखाना, रातु खोलाको पाटु कारखाना भनेर चिनिँदो रहेछ । रातो माटो भएको भूभाग नजिक खोला पनि भएकाले त्यसलाई रातु खोला भनियो, जसको पूर्वतर्फ कमला नदी र पश्चिममा बोक्सी खोला छ ।

कारखानाको अवशेष खोला किनार नजिक भर्खरभर्खर फँडानी गरेको भिरालो ठाउँमा थियो । नजिकै ढुंगे युगका मानवले बनाएका समान र सामग्री बनाउन प्रयोग गरिने ढुंगाका टुक्राहरू हजारौंको संख्यामा थिए । जंगलको सम्म जमिनमा भने तिनीहरू ३० देखि ७० सेन्टिमिटर मुनि राता माटामा पनि थिए । अचम्म त, ती हतियारको स्वरूप भारतमा पाइएका मध्यपाषणकालको जस्तो छैन । तिनका बनावट भियतनाममा पाइएका मध्यपाषणकालमा बनेकासँग मिल्दोजुल्दो छ । यसले महोत्तरीमा मानव भारततर्फबाट नभई दक्षिणपूर्वतर्फबाट आएका थिए भन्ने संकेत गर्छ ।

जीवाष्म र आनुवंशिक अध्ययन अनुसार होमो सेपियन्स अर्थात् हिजोआजको मानवको उद्गमस्थल अफ्रिका हो । धेरैजसो मानव जीवाष्म पूर्वी अफ्रिकाको रिफ्ट भ्याल्ली अन्तर्गत दक्षिण अफ्रिका, तान्जानिया, केन्या, इथोपियामा पाइएका छन् । तर, होमो सेपियन्सको ३ लाख १५ हजार पुरानो जीवाष्म उत्तरपश्चिम अफ्रिकाको मोरोक्कोमा फेला पर्‍यो । अफ्रिकाबाट होमो सेपियन्स इजरायल र ग्रीसमा करिब २ लाख वर्षपहिले पुगेका थिए ।

करिब २०, ३० हजार वर्षअघिसम्म संसारका कतिपय समुद्र आजको भन्दा १२० मिटरसम्म कम गहिराइका थिए । होमो सेपियन्स पूर्वी अफ्रिकाबाट रातो समुद्र भई पश्चिम एसिया पुगे । त्यसपछि गल्फ अफ ओमन भएर इरान पुगे होलान् । इरानबाट समुद्र किनारैकिनार पाकिस्तान हुँदै दक्षिण एसिया भित्रिए । ‘पिपुल अफ द अर्थ’ (२०१९) पुस्तकमा दक्षिण पूर्वी एसियामा ७० हजार वर्ष पुरानो मानव जीवाष्म फेला परेको उल्लेख छ । बर्मा र थाइल्यान्ड पश्चिमतर्फ अन्डमान टापुहरूमा करिब ६० हजार वर्षपहिले मानव पुगेका बारेका सामग्री प्रशस्तै पढ्न पाइन्छ । उनीहरूलाई नेग्रिटो भनिन्छ । नेग्रिटोहरू मेलेसिया, फिलिपिन्समा पनि आदिवासीका रूपमा छन् । पहिले नेग्रिटोलाई कंगोको अफ्रिकन पिग्मिजसँग सम्बन्ध होला भनिन्थ्यो । हिजोआज आनुवंशिक अध्ययनले उनीहरूबीच सम्बन्ध छ भन्ने पुष्टि गर्न सकेको छैन । अन्डमानको दक्षिणतर्फको निकोबार टापुहरूमा करिब ३० हजार वर्षपहिले मंगोलियन मूलका बासिन्दा पुगे । पपुवा न्युगुनियाबाट मानव करिब ६० हजार वर्षपहिले अस्ट्रेलिया पुगे ।

पूर्वी चीनमा ६८ हजार वर्ष पुरानो होमो सेपियन्सको जीवाष्म फेला परेको छ । त्यहाँ मध्यएसियाबाट गएको अनुमान छ । पूर्वी चीनबाट मानव दक्षिण र दक्षिणपूर्व एसियातिर फैलिए । निकोबार टापुहरूमा बसोबास गर्ने मानिस चीनबाट पुगेका मंगोलियन मूलका हुन् । तिब्बतमा मानव चहलपहलका निम्ति वातावरण प्रतिकूल अर्थात् ज्यादै ठन्डा थियो । त्यसैले करिब ३०,४० हजार वर्षअघि मात्र होमो सेपियन्स त्यहाँ पुगे । यसकारण, पूर्वी नेपालमा तिब्बततर्फबाट भन्दा पहिले दक्षिणपूर्व एसियाबाट आइपुगेको हुनुपर्छ । महोत्तरीको रातु खेला र त्यस आसपास क्षेत्रमा फेला परेको मध्यपाषणकालका मानवनिर्मित औजार दक्षिण पूर्व एसियासँग मिल्दोजुल्दो हुनुले पनि त्यसैलाई संकेत गर्छ । उनीहरू नेग्रिटो वा मंगोलियन समूहका हुनुपर्छ । मंगोलिया, चीनको येल्लो तथा याङ्जे रिभर बेसिनतर्फ आएकालाई मंगोलियन मूलका भनिन्छ ।

सिन्धुघाँटीमा साढे ५ देखि ४ हजार वर्षपहिले सिन्धु घाँटी सभ्यता थियो । उनीहरू द्रविडियन थिए भन्ने पुष्टि भएको छ । नेपालमा द्रविडियन परिवारको भाषा बोल्ने जाति उराउ वा झाँगड मात्र हुन् । उनीहरू सिन्धुघाँटी सभ्यता विलय भएपछि धेरैजसो दक्षिण र थोरै बिहार, झारखण्डतिर गए । मध्यपूर्वबाट इरानियन एग्रकल्चरिस्टहरू ९ हजार वर्षपहिले दक्षिण एसियातर्फ बढेका थिए । वैदिक आर्यहरू करिब ४ हजार वर्षअघि युरासियाबाट झुन्डझुन्डमा दक्षिण एसिया आएका थिए । यसकारण, महोत्तरीमा ढुंगे हतियार बनाउनेहरू दक्षिण पूर्वबाट आउने निग्रटो वा मंगोलियन नै हुनुपर्छ ।

दाङ देउखुरी : दाङ–देउखुरी भित्री मधेश अर्थात् चारैतिर शिवालिक क्षेत्रले घेरिएको भूभाग हो । अझ दाङ र देउखुरीलाई पनि शिवालिक पहाडले छुट्ट्याएको छ । यी दुवै उपत्यका करिब ५० किमि लम्बाइ, १० देखि १७ किमि चौडा छन् । देउखुरी भएर पश्चिमतर्फ बग्ने राप्ती नदी बाँके जिल्लाबाट भारत प्रवेश हुन्छ । त्यसपछि दक्षिणपूर्व बही घाघरा नदीसँग मिसिन्छ । कर्विनस सर्वप्रथम सन् १९८१ मा नेपाल आएकी थिइन् । त्यसताका नेपालको प्रागैतिहासिक जानकारी शून्यजस्तै थियो । उनले सन् १९८३–१९९४ ताका दाङ–देउखुरीमा करिब ३५ महिना स्थलगत अध्ययन गरिन् । सोही अवधिमा उनले कम्तीमा ७० ठाउँमा ढुंगे युगका मानव गतिविधि फेला पारिन् । धेरैजसो निकै पुराना थिए । थोरै मात्र १२ हजार वर्षभन्दा केही पुराना थिए (हेर्नुहोस्, अर्ली ह्युमन बेहावियर इन ग्लोबल कन्टेस्ट, पृष्ठ ३९०, सन् १९९०) । त्यहाँ ढुंगाको हतियार बनाउने ब्रखुटी कारखानाको अवशेष फेला परेको थियो । तिनीहरू ४० देखि २५ हजार वर्ष पुराना हुन् ।

महोत्तरीमा मानव चलहपहल दाङ–देउखुरीभन्दा पछि हो । दाङ–देउखुरी प्रागैतिहासिक युगमा बनाइएका सामग्री महोत्तरीको भन्दा भिन्न थियो । त्यो समय फरक भएर मात्र होइन बनाउने कला नै फरक थियो । ती सामग्रीको स्वरूप भारतको प्रागैतिहासिक कालको सामग्रीसँग मिल्दोजुल्दो थियो । कर्विनसले भारतमा पनि प्रशस्त मात्रामा प्रागैतिहासिक सामग्रीको अध्ययन अनुसन्धान गरेकी थिइन् । भारत आउनुअघि पूर्वी अफ्रिकामा दशकौं काम गरेकी थिइन् । उनैले सन् १९७८ मा पूर्व मानव प्रजाति ओस्ट्रालोपिथेकस अफरेन्स पत्ता लगाएकी थिइन् । उक्त प्रजाति ३८ देखि २९ लाख वर्षपहिले अस्तित्वमा थियो ।

दाङ–देउखुरीका केही सामग्री ७० हजार वर्ष पुराना छन्, सोही समयमा त्यहाँ भारतबाट मानव राप्ती नदी किनारैकिनार आइपुगेका थिए होलान् । पूर्वी अफ्रिकाबाट इरान, पाकिस्तान हुँदै भारत प्रवेश गर्ने समूह ६० हजार वर्षपहिले अन्डमान टापु पुगेका थिए, तिनैमध्ये केही उत्तरपूर्व भारत नगई दाङ–देउखुरीतर्फ आएको हुनुपर्छ । उसो त दाङ–देउखुरी र महोत्तरीको रातु खोला शिवालिक हो, जुन अफगानिस्तानदेखि भारतको ब्रह्मपुत्रसम्म फैलिएको छ । दक्षिणपूर्व एसियाबाट रातु खोला आसपास क्षेत्रमा शिवालिक हुँदै आएको हुनुपर्छ । तर, दाङ–देउखुरीमा प्रागैतिहासिक कालमा आउनेहरू अफगानिस्तान, पाकिस्तानबाट शिवालिककै भूभाग भएर भन्दा पनि दक्षिणतर्फबाट राप्ती नदी किनारैकिनार आए होलान् ।

कर्विनसले लेखेको ‘प्रिहिजटोरिक कल्चर्स इन नेपाल’ भोलम २ मा प्रागैतिहासिक मानवनिर्मित ढुंगे हतियारका तस्बिरहरू छापिएका छन् । हामीले त्यस्ता ढुंगा कैयन ठाउँ देखेका छौं, विचार नगरेको मात्र हो । केही ढुंगे हतियारका तस्बिर पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठलिखित ‘गुहा, गहालेख, गुहाची एवं अन्य सम्पदा’ पुस्तकमा समावेश छन् । नेपाल सरकारको पुरातत्त्व तथा विश्वविद्यालयको भूगर्व विभागबाट पनि प्रागैतिहासिक मानवनिर्मित सामग्रीको बृहत् अध्ययन अनुसन्धान हुनुपर्छ ।