काठमाडौँ — सन् २०१५मा काठमाडौंमा रोबोटिक्स एसोसिएनस अफ नेपालले एउटा विज्ञान प्रदर्शनी गरेको थियो । 'यन्त्र' नाम दिइएको उक्त प्रदर्शनीमा ड्रोन प्रविधिलाई पनि महत्त्व दिइएको थियो । ड्रोन प्रविधि मार्फत कृषकहरुलाई कसरी योगदान दिलाउन सकिन्छ भनेर ‘कृषक कप्टर’ स्पर्धा गराइएको थियो । त्यही स्पर्धामा भाग लिएका थिए-मनोज लेखक ।
२०१६मा उनले कुपन्डोलको एड्भान्स कलेज अफ इन्जिनियरिङबाटे इलेक्ट्रिकल इन्जिनियरिङमा स्नातकको अध्ययन पूरा गरे । त्यसपछि उनी ड्रोन प्रविधिमा निरन्तर छन् ।
कञ्चनपुरको महेन्द्रनगर घर भएका २८ वर्षीय इन्जिनियर लेखक ड्रोन प्रविधि मार्फत कृषि क्षेत्रमा केही योगदान दिन खोजिरहेका थिए । कृषकलाई उपयोगी हुने किसिमका स–साना ड्रोनहरु निर्माण गरे पनि उनलाई ‘केही विशेष’ गर्ने हुटहुटी थियो । तर बजेट अभावले पूरा हुन पाइरहेको थिएन ।
आइडिया थियो, तर स्रोत साधन थिएन । उनका योजनाहरु त्यतिकै रोकिएका थिए । नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठानले (नास्ट)ले गत वर्ष इनोभेसन फर प्रोस्परिटीका लागि युवा वैज्ञानिक तथा नवप्रवर्तकहरुलाई लक्षित गरेर प्रस्ताव आह्नवान गर्यो । उनीसहित इन्जिनियर रविराज खड्का र ओमकार श्रेष्ठले संयुक्त रुपमा प्रस्ताव हाले । उनीहरुको प्रस्तावलाई नास्टले स्वकार गर्यो । अनि तयार भयो- ‘कृषक कप्टर १.० ।’ गत शुक्रबार ‘कृषक कप्टर १.०’को सफल परीक्षण भयो ।
०००
कृषिमा आधरित अर्थतन्त्र भएको मुलुक भए पनि नेपालमा सधैं मलको हाहाकार भइरहन्छ । कृषकहरुले मलका लागि घन्टौंसम्म लाइन बस्नुपर्ने बाध्यता छ । बालीमा विभिन्न प्रकारका रोगहरु लाग्छन् । समयमा नै रोकथाम नहुँदा कृषकको लगानी बालुवामा पानी जस्तै हुन्छ ।
लेखकसहितका युवाहरुले निर्माण गरेको ड्रोन कृषकको साथी बन्ने दाबी गरिएको छ । ‘हामीले बनाएको यो ड्रोन कृषकलाई चलाउन केही समस्या हुनसक्ला तर अध्ययनका क्रममा यसले उत्पादनमा १० प्रतिशतले वृद्धि हुने देखिएको छ,’ इन्जिनियर लेखकले कान्तिपुरसित भने,‘एउटा गाउँमा एकजनालाई तालिम दिएपछि यसको प्रयोग गराउन सकिन्छ ।’
कृषकहरुले बालीमा किरा मार्ने विषादी छर्दा सधै एकनासको हुँदैन । कुनै बिरुवालाई कम त कुनैलाई धेरै हुन्छ । कुनै बिरुवालाई पानी पुगेको हुँदैन,कुनै सुक्छन् । यससम्बन्धीको तथ्यांक संकलनका लागि पनि यो ड्रोनको प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
रोबटिक्स एसोसिएसन अफ नेपालका सचिवसमेत रहेका लेखकले ड्रोनको प्रयोगबाट बिरुवामा एकैमात्राको किटनाशक र पानी लगाउन सकिने बताए ।
ड्रोनमा प्रयोग गरिएको एनडीभीआई सेन्सरले बालीको स्वास्थ्य अवस्थाबारे जानकारी दिन्छ । अर्थात्, कुन बालीको अवस्था कस्तो छ, सुकेको छ/छैन,पानी पुगेको छ/छैन भन्ने तथ्यांक यसबाट थाहा पाउन सकिन्छ । लेखकले भने, ‘यसले कुन बिरुवाको अवस्था कस्तो छ भन्ने थाहा हुन्छ । यसरी खेती गरिएको क्षेत्रको अवस्था थाहा हुन्छ । ’
एनडीभीआई सेन्सरबाट प्राप्त तथ्यांकलाई विश्लेषण गरेपछि कुन बिरुवाको अवस्था कस्तो छ भन्ने जानकारी पाइने लेखकले बताए । पहिलो चरणमा खेती गरिएको क्षेत्रको अवस्था थाहा भएपछि कुन बिरुवामा पानी कम भएको, औषधी(पोषक तत्व) आवश्यक भएको, किरा लागेकोबारे जानकारी हुन्छ । त्यसरी तथ्यांक लिने क्रममा बिरुवाको हरेक कुनाको 'जीपीएस' अवस्थिति थाहा हुन्छ । लेखकले भने, ‘बिरुवाको जीपीएस अवस्थिति थाहा भएपछि ड्रोनलाई बिरुवाको अवस्थितिको जानकारी दिएपछि पानी हाल्ने, औषधि हाल्ने गरिन्छ ।’
ड्रोनमार्फत खेती गरिएको क्षेत्रको जानकारी समेत लिन सकिने उनले बताए । 'ड्रोन डिप्लोइ फिक्स-४ डी' सफ्टवेयरबाट विश्लेषण गरेपछि त्यो क्षेत्रको अवस्थाबारे थाहा हुन्छ । खेती गरिएको क्षेत्रमा बिरुवा छ/छैन भन्ने पनि जानकारी लिन सकिने निर्माणकर्ताको भनाइ छ ।
एक पटकमा १७ लिटरसम्मको औषधि बोक्ने यो ड्रोनको तौल १० केजी छ । एक पटक चार्ज भएपछि यसले १५ देखि १८ मिनेटसम्म उड्छ । ५ सय मिटरमाथिसम्म उड्ने यो ड्रोनले बिरुवालाई ७ मिटरमाथिको उचाइबाट स्प्रे गर्न सक्छ । यो ३ किलोमिटर टाढासम्मको दूरीमा जाने ड्रोन रहेको निर्माणकर्ताले बताए । ड्रोनको मद्दतबाट कुन बिरुवामा कति मात्रामा पानी छ भन्ने पनि थाहा हुन्छ ।
शुक्रबार गरिएको परीक्षण उडान सफल भएको छ । ४ वटा नोजलमार्फत ड्रोनले ५ मिटर प्रतिसेकेन्डको गतिले स्प्रे गर्छ । ड्रोन ठूला क्षेत्रमा खेती गर्दा प्रयोग हुनेछ । किटनाशक औषधि छर्दा हप्तौं लाग्ने क्षेत्रमा यसको उपयोगिता बढी छ ।
हालसम्म ड्रोन निर्माणमा ८ लाख ८६ हजार खर्च भएको छ । काठमाडौं विश्वविद्यालयका सह–प्राध्यापक रमेशकुमार मास्के ड्रोन निर्माण टोलीको सल्लाहकार छन् ।
यसको प्रभावकारिताबारे थप परीक्षण गर्नका लागि सुदूरपश्चिमको भीमदत्त नगरपालिकामा गर्ने तयारी भइरहेको उनले बताए ।
सफल परीक्षण भएपछि लेखकले टोलीले कृषकलाई यो प्राविधिको प्रयोग र विश्वासनीयता दिलाउन कसरी सकिन्छ भन्ने वातावरण निर्माण गर्न चुनौती छ । उनले भने, ‘हामीले एउटा क्षेत्रमा प्रयोग गरेर उनीहरुलाई खेतीको उब्जनीलाई बढाउन सक्छ हैन भन्ने विश्वासको वातावरण निर्माण गर्ने तयारीमा छौं । ’
हाल यो ड्रोन तरकारीदेखि उखु खेतीसम्मका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसको अर्को अपडेटेड भर्सन २ मा मकै,गहुँ छर्न मिल्ने निर्माणकर्ताको भनाइ छ ।
प्रकाशित : फाल्गुन ३०, २०७८ २१:०३
