नास्टलाई प्रसाईंको ‘गुरुदक्षिणा’

नास्टकी वैज्ञानिक डा. टिस्टा प्रसाईं जोशीले आफ्नो फेलोसिप परियोजनामार्फत खरिद गरी वातावरण प्रयोगशालामा जडान गरेकी हुन् । उनका अनुसार गत अक्टुबरमा जापानबाट झिकाइएको यो उपकरण किन्न २७ हजार ५ सय अमेरिकी डलर (करिब ३२ लाख रुपैयाँ) खर्च भएको थियो ।

चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसबाट इन्भोरोन्मेन्टल इन्जिनियरिङमा पीएचडी गरेकी प्रसाईं पानी प्रशोधन, यसको गुणस्तर र शुद्धीकरणसम्बन्धी अनुसन्धानमा संलग्न छिन् । उनले सन् २०१९ मा युनेस्कोअन्तर्गत अर्गनाइजेसन अफ वुमन साइन्स इन डेभलपिङ वल्र्ड (ओडब्लूएसडी) ले हरेक वर्ष प्रदान गर्ने अर्ली करिअर फेलोसिप अवार्ड प्राप्त गरेकी थिइन् । उक्त अवार्डमार्फत मिलेको ५० हजार अमेरिकी डलरबाटै उनले ‘जेटा पोटेन्सियल न्यानो पार्टिकल एनालाइजर’ खरिद गरेकी हुन् ।

पानी शुद्धीकरण गर्ने क्रममा रसायनको लागत घटाउन समयमै ‘कोगुलन्टको मात्रा’ समायोजन गर्न र प्रयुक्त रसायनका कणहरुको विशेषता थाहा पाउन यो उपकरण प्रयोग हुने उनको भनाइ छ । ‘०.३ नानोमिटरदेखि १० माइक्रोमिटरसम्मका कणहरुको आकार यसबाट मापन गर्न सकिन्छ,’ प्रसाईंले भनिन् ।

नेपालमै पहिलोपटक यस्तो उपकरण भित्र्याइएको हुन सक्ने उनको दाबी छ । अनुसन्धानमा उपयोगी मानिएको यो उपकरण हाल तथ्यांक सकंलनमा प्रयोग भइरहेको छ, जसमा तीन जना पीएचडी अनुसन्धानरत विद्यार्थी सामेल छन् ।

उपकरणबाहेक नास्टको वातावरण प्रयोगशालामा कम्प्युटर, एसी, वाल पेन्टिङदेखि आन्तरिक सजावटसमेत गरेको उनले बताइन् । ‘अब यो सबै नाष्टको सम्पत्ति हो । एक हिसाबमा यो एक विद्यार्थीले गुरुलाई दिने गुरुदक्षिणा नै हो,’ उनले भनिन्, ‘आफैं अनुसन्धानमा संलग्न भएर पाएको फेलोसिपलाई आफू कार्यरत संस्थाकै अनुसन्धान क्षमता अभिवृद्धिमा उपयोग गर्ने अवसर मिल्यो । निकै खुसी छु । सायद यो निरन्तरको अनुसन्धान र परिश्रमकै नतिजा हो भन्ने लाग्छ ।’

प्रसाईंको नास्टसम्मको यात्रा पनि रोचक छ । इन्भारोन्मेन्टल माइक्रोबायोलोजीमा स्नातकोत्तर सकाएपछि प्रसाईं अनुसन्धान सहायकको वृति पाएर नास्टमा प्रवेश गरेकी हुन् । समयक्रमसँगै उनी त्यहींकै स्थायी वैज्ञानिक बनिन् । ‘थेसिस गर्न भनेर नास्ट आएको थिएँ, यहीं रिसर्च एसिसटेन्ट भएँ,’ उनले भनिन्, ‘लगनशील भई काम गर्दै जाँदा करार हुँदै स्थायी वैज्ञानिक भएँ । अहिले स्थायी भएको पनि ११ वर्ष भएछ ।’

सफा हुनसक्छ वाग्मती

प्रसाईं हाल वाग्मती नदीको पानीको अवस्थाबारे पनि अनुसन्धान गरिरहेकी छन् । फोहोर नालीजस्तै बनेको वाग्मतीलाई सफा र स्वच्छ रुपमै बगेको देख्न सकिने उनलाई लाग्छ । ‘वाग्मतीको पानी अति नै प्रदूषित भएपनि अब सफा हुन सक्दैन भन्ने नकारात्मक टिप्पणी सही छैन,’ उनी भन्छिन्, ‘यहाँको पानीलाई बृहत्तर ट्रिटमेन्ट प्रविधि प्रयोग गरी तथा प्रदूषणका स्रोत पहिल्याएर नष्ट गर्दा पूर्ववत अवस्थामा लैजान सकिन्छ, यद्यपि लगानी धेरै हुन सक्छ ।’

_{तस्बिरः अनिश रेग्मी ।}

नास्टकै प्रयोगशालामा स्थानीय पानीको परीक्षण गरी खान योग्य रहेको/नरहेकोबारे पनि उनले सर्वसाधारणलाई परामर्श सेवा दिँदै आएकी छन् । ‘पब्लिकबाट पानीको नमूना लिन्छौं, परीक्षण नतिजा दिन्छौं । यो सेवा हामीले सन् २००२ देखि नै प्रदान गर्दै आएका हौं,’ उनले सुनाइन् । प्रसाईंको अधिकांश समय अनुसन्धान र विभिन्न परीक्षण गर्ने सिलसिलामा प्रयोगशालामै बित्छ । भन्छिन्, ‘काम गर्ने कति घण्टा हो भन्ने नसोध्नुहोस् है, थाहै हुादैन । सधैं काममा नै व्यस्त हुन्छौं ।’

नयाँ पुस्ताका वैज्ञानिकहरुमा मिहिनेत, लगनशीलता र धैर्य रहनसक्ने गुण हुनुपर्ने उनको सुझाव छ । कुनै पनि अनुसन्धानकर्ताले के कुरामा आफूले अनुसन्धान गर्न खोजेको र किन गर्न लागेको भन्नेमा स्पष्ट भए मात्र त्यसले नतिजा राम्रो दिने उनको अनुभव छ ।

नयाँ अनुसन्धानकर्ताको लागि सधैं सहयोगी

प्रसाईं अनुसन्धानकर्ता मात्रै नभएर कुशल सुपरिवेक्षक पनि हुन् । हाल दुई जना पीएचडी अध्ययनरत विद्यार्थीहरुलाई उनी सह—सुपरिवेक्षण गरिरहेकी छन् । यसबाहेक त्रिवि विज्ञान संकायका विभिन्न विभाग र क्याम्पसका आधा दर्जन विद्यार्थीलाई थेसिस पनि गराउँदै छिन् ।

उनले थेसिस गराएकी उत्कृष्ट विद्यार्थीलाई आफ्नै परियोजनाबाट अनुसन्धान सहायकमा वृति प्रदान गरेकी छन् । ‘पहिला मलाई पानीको विभिन्न स्याम्पलहरुको टेस्ट हुन्छ भन्ने जानकारी थियो तर कसरी गरिन्छ भन्ने राम्रोसाग थाहा थिएन । पानीमा भएको आर्सनिकलाई कसरी हटाउने भन्ने पनि यहीं आएर सिकें,’ वृति पाएर अनुसन्धानमा खटिएकी नेना व्यञ्जनकारले भनिन् ।

प्रसाईंकै सुपरिवेक्षणमा अनुसन्धान गरिरहेकी छन् उन्नति अर्याल । वातावरण विज्ञानमा स्नातकोत्तर गरिरहेकी अर्याल पनि फरक–फरक उपकरण प्रयोग र अनुसन्धानका नयाँ आयामहरु सिक्ने मौका पाएकोमा गद्‌गद् छिन् । ‘कलेजमा भन्दा यहाँ राम्रोसँग थरिथरिका उपकरण चलाउन पाइन्छ । ल्याबको काम एकदमै चाखलाग्दो पनि छ । टिस्टा म्यामले धेरै कुराहरु सिक्ने अवसर दिनु भएको छ ।’

^{प्रसाईंको सुपरिवेक्षणमा प्रयोगशालमा कार्यरत विद्यार्थीहरु । तस्बिरः अनिश रेग्मी/कान्तिपुर}

माइक्रो बायोलोजीका विद्यार्थी भुपेन्द्र लामाले प्रसाईंकै निर्देशन, सहयोग र समन्वयमा फोहोर पानीमा हुने एन्टिबायोटिक प्रतिरोधक ब्याक्टेरिया र तिनका जिनहरुको अनुसन्धान विधि सिकिरहेका छन् । प्रितम साह पनि पानीमा हुने ब्याक्टेरियाबारे अध्ययन गर्ने तरिका सिक्दै गरेको बताँउछन् ।

चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसमा पीएचडी गरिरहेका सुजन खड्काले पनि प्रसाईसँगै आफ्नो अनुसन्धान अघि बढाइरहेका छन् । कोरोना महामारी फैलिएपछि नेपाल फर्किएका उनी चीन जान पाएका छैनन् । उनी यो समय नास्टमै अनुसन्धानरत छन् ।

‘अनुसन्धानको क्षेत्रमा महिला र पुरुष भन्ने हुँदैन’

अध्ययन सकाएपछि प्रसाईंलाई पनि विदेश जाने रहर नलागेको होइन । मौका नआएको पनि होइन । तर उनले नेपालमै पेशागत उन्नयनको भविष्य हुन सक्ने सम्भावना देखिन् । यहीं मिहिनेत गरेर अन्तर्राष्ट्रियस्तरको फेलोसिपसमेत हात पारिन् । ‘विदेश नगई यहीं काम गर्दा देशका लागि पनि योगदान दिने प्रयास रहन्छ,’ उनले भनिन् ।

चर्चित वैज्ञानिकभन्दा पनि नतिजामुखी अनुसन्धान गर्न सक्ने वैज्ञानिक हुनुपर्ने उनको ठहर छ । भन्छिन्, ‘हामीलाई धेरै चिनिनु छैन । काम गरिरहने र त्यसको नतिजा र उपलब्धि सबैले पाऊन् भन्ने मात्रै लाग्छ ।’

विज्ञानसम्बन्धी अध्ययन, अनुसन्धानको क्षेत्रमा महिला र पुरुष भन्ने नुहने उनी बताउँछिन् । ‘यो क्षेत्रमा लाग्ने दुवैलाई गाह्रो हुन्छ । त्यसमा पनि महिलालाई थप जिम्मेवारीबोधका साथ काम गर्नुपर्ने बाध्यता रहन्छ,’ उनले भनिन् । नयाँ पुस्तामा विज्ञानप्रति अभिरुचि जगाई अर्थमूलक अनुसन्धान गराउनु नै आफ्नो मुख्य उद्देश्य रहेको उनले सुनाइन् ।