दोहोरो पदको लोभ

विदेश सयरका लागि आफ्नो पदीय मर्यादासमेत बिर्सने यस्ता घटना नेपाली खेलकुदमा नौलो होइन । दुई वर्षअघि नेपाल ओलम्पिक कमिटीको निर्वाचनमा समिम मियाँ अन्सारीले सचिव पदमा उम्मेदवारी दिए । कुस्ती संघको उपाध्यक्ष भएका र सरकारबाट राष्ट्रिय मुस्लिम आयोगको अध्यक्ष नियुक्ति पाए पनि उनले ओलम्पिक मोहमा आफ्नो पदीय मर्यादा ख्याल गरेनन् ।

वाग्मती प्रदेशसभामा नेपाली कांग्रेसकी सचेतकसमेत रहेकी राधा घले राष्ट्रिय पारा ओलम्पिक कमिटीकी अध्यक्ष हुन् । उनी नेतृत्वको कमिटीले आसन्न टोकियो पारा ओलम्पिकका लागि खेलाडीको कोटा माग गर्दै पारा पौडी संघबाट सिफारिस भएको नाम अन्तर्राष्ट्रिय पारा ओलम्पिक कमिटीमा नै पठाइदिएन । खेलाडीलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिताबाटै वञ्चित गराउनेसम्मको चरम लापरबाहीका लागि मुख्य जिम्मेवार पात्र हुन् उनी । राजनीतिमा व्यस्त हुँदा उनलाई पारा ओलम्पिकबारे खासै अपडेट नहोला । उनले अख्तियारी दिएका पात्रहरूले समेत हेलचेक्र्याइँ गर्दा खेलकुदको महत्त्वपूर्ण कमिटीलाई विदेश भ्रमणको माध्यममात्र बनाउन नहुने आवाजहरू उठ्न थालेका छन् ।

राष्ट्रिय खेलकुद परिषद्का सदस्यसचिव रमेशकुमार सिलवाल पनि उच्च माध्यमिक विद्यालय सञ्चालकहरूको संस्था हिसानका अध्यक्ष हुन् । राखेपको कार्यकारी पदमा नियुक्ति लिँदा उनले पुरानो संस्थाबाट बिदा हुन जरुरी सम्झेनन् ।

जीवनराम श्रेष्ठ काठमाडौं क्षेत्र ८ बाट निर्वाचित संघीय सांसद हुन् । उनको खेलकुदको विरासत ठूलो छ । २०५३ सालमै राखेप सदस्यसचिव बनेका उनी २०६५ सालमा त्यही पदमा दोहोरिए । त्यसयता लगातार ओलम्पिक कमिटीमा महासचिव र अहिले अध्यक्षका रूपमा सक्रिय छन् । उनी स्की संघका अध्यक्ष पनि हुन् । संघीय सांसद रहेकै अवस्थामा ओलम्पिकको नेतृत्व लिन कानुन त बाधक रहँदैन तर सार्वजनिक पद धारण गरेकाहरूले नैतिकता पनि अवलम्बन गर्नुपर्ने हुन्छ । प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाले संसदबाट विश्वासको मत लिने प्रक्रियामा मतदान गरी अध्यक्ष श्रेष्ठ जापान उडेका हुन् ।

राजीवविक्रम शाह नेपाल एथलेटिक्स संघका अध्यक्ष हुन् । पूर्व संविधानसभा सदस्य तथा नेपाली कांग्रेसका नेता उनी जाजरकोटलाई आधार बनाएर राजनीति गर्छन् । अहिले सांसदको भूमिकामा नरहे पनि उनले एथलेटिक्सको नेतृत्व लिएयता नै संघको भूमिका प्रभावकारी हुन नसकेको बताइन्छ । एथलेटिक्समा क्षमतावान र प्राविधिक ज्ञान भएकाहरूलाई पन्छाएर ‘एस म्यान’ को समूह सञ्चालन गरेको आरोप उनीमाथि लाग्ने गरेको छ । संघकै गैरजिम्मेवार कारणले गर्दा शुक्रबार सुरु हुने टोकियो ओलम्पिकका लागि छनोट भएर पनि धावक गोपीचन्द्र पार्की जान पाएनन् ।

यी त खेलकुदका मुख्य प्रतिनिधिपात्र हुन् । खेलकुदमा दोहोरो, तेहेरो पद धारण गरेर लाभ उठाइरहेका थुप्रै व्यक्ति छन् ।

000

एकै व्यक्ति एकभन्दा बढी पदमा रहन नपाइने प्रावधान कानुनमा छैन/राखिएकै हुँदैन । तर, यसलाई नैतिकता र व्यावसायिकतासँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । एक व्यक्तिले धेरै पदको जिम्मेबारी लिँदा कार्यसम्पादन क्षमतामा असर गर्ने तथा स्वार्थ बाझिने भएकाले एक व्यक्ति एक पदको परम्परा विश्वमै प्रचलित छ । एक व्यक्तिले धेरै पद ओगट्ने परम्पराका कारण एकै व्यक्ति असम्बन्धित दुई संस्थाको कार्यकारी नेतृत्वमा रहँदा नेपाली खेलकुदमा समय–समयमा समस्या आउने गरेको छ ।

नेपाली खेलकुदको सर्वोच्च निकाय राष्ट्रिय खेलकुद परिषददेखि ओलम्पिक कमिटी तथा राष्ट्रिय खेल संघका नेतृत्वकर्ताले एकभन्दा बढी पद ओगटेर बसेका छन् । विज्ञको तर्क पत्याउने हो भने नेपाली खेलकुद रसातलमा पुग्नुको मुख्य कारण नै सम्बन्धित व्यक्तिले उपयुक्त स्थान नपाउनु हो । नेपालको खेलकुदमा ‘कसैलाई फलिफाप, कसैलाई पुर्पुरोमा हात’ भएको छ । सायद फलिफाप हुनेहरूले पनि खेलकुद विकास गर्न सकेनन्, सही व्यक्ति सही पदमा थिएनन् ।

पञ्चायतकालमा दरबारका आफन्तबाट नियन्त्रित/सञ्चालित खेलकुदमा राष्ट्रिय संघ तथा ओलम्पिक कमिटीको नेतृत्वमा प्रभावशाली व्यक्तिलाई आसिन गराउने परम्परा सुरुआत गरियो । अहिलेसम्म त्यसैलाई कायम राख्नाले उपयुक्त पदमा उपयुक्त व्यक्ति आउन सकेका छैनन् । राज्य खेलकुदलाई प्राथमिकता नदिनु र आवश्यक लगानी नहुँदा राजनीतिक पहुँचका र आर्थिक रूपमा सम्पन्न व्यक्तिलाई खेलकुदका संघ तथा महत्त्वपूर्ण कमिटीहरूको नेतृत्वमा ल्याइएको हो । अहिले पनि नेपालका धेरै खेल संघमा खेलकुदसँग तीनपुस्ते सम्बन्ध नभएकाहरू राजनीतिक र आर्थिक पहुँचका आधारमा नेतृत्वमा पुग्ने गरेका छन् । खेलकुदको विकासभन्दा उनीहरू ‘देश हेर्ने र स्वाद फेर्ने’ मै केन्द्रित छन् । वर्षौं खेलकुदमा लागेकाहरूले उनीहरूलाई नेता मान्नुपर्ने वास्तविकता छ ।

लामो समय राखेपमा कर्मचारीको जिम्मेवारी निर्वाह गरेका खेलविज्ञ डा. प्रकाश प्रधान यो तर्कलाई आंशिक स्विकार्छन् । उनका अनुसार खेलकुद यस्तो व्यापकता भएको क्षेत्र हो, जहाँ समाजका हरेक तह र तप्काका व्यक्ति तथा संस्थाहरूको सहयोग चाहिन्छ । केबल उनीहरूको नियत सफा हुनुपर्‍यो । ‘जिम्मेवारी, नैतिकता, विकासवादी चरित्र र उच्च आचरण भएका व्यक्तिले एकभन्दा बढी पद ओगटेर बस्दै बस्दैन । जो बस्छन् उनीहरू त्यो पदका लागि योग्य छैनन् र उनीहरूको नियत पनि सफा छैन,’ खेलविज्ञ प्रधानको तर्क छ ।

राखेपका पूर्वसदस्यसचिव तथा पहिलो पुस्ताका कराते खेलाडी युवराज लामाका अनुसार एक व्यक्ति एक पदको धारणा खेलकुदमा मात्र नभएर जुनसुकै क्षेत्रका लागि आधारभूत मापदण्ड हो । ‘एउटा व्यक्तिले एकभन्दा बढी पद लिएपछि कार्यसम्पादन पूरा गर्नै सक्दैनन् । यसले सबैतिर भद्रगोल बनाउँछ,’ उनले भने ।

तत्कालीन नेकपा (माओवादी केन्द्र) को सिफारिसमा सदस्यसचिव नियुक्त भएका लामा खेलकुदमा मौलाएको बेथिति चरम राजनीतिकरणको बाइप्रोडक्ट भएको मान्छन् । एमाले नेता वामदेव गौतमकी पत्नी सांसद तुलसा थापा आफूसँग असम्बन्धित खेलको व्यवस्थापक भूमिकामा ओलम्पिक गएकोतर्फ लक्षित गर्दै उनले भने, ‘यो त नैतिकताको खडेरीमात्र नभई लाजसरम नै पचेजस्तो देखियो ।’

लामा नेपालको खेलकुदमा बेथितिले प्रणालीको रूप लिइसकेको भन्दै यसबाट जोगिनुपर्ने बताउँछन् । टोकियो ओलम्पिकलाई छनोट गरेका खेलाडी प्रतियोगिता खेल्न वञ्चित हुनु, पारा ओलम्पिकका लागि आवेदन नै नदिनुजस्ता घटना नेतृत्वकै असक्षमताका कारण भएको हो । ‘जसले जे गरे पनि कारबाही नहुने, कोही पनि जवाफदेयी हुनु नपर्ने भएपछि यो प्रणालीका रूपमा स्थापित हुन थालेको छ । नेपाली खेलकुदको सबैभन्दा ठूलो खतरा हो यो,’ लामाले कान्तिपुरसँग भने ।

खेलविज्ञ प्रधानचाहिँ खेलकुदमा एक व्यक्ति धेरै पदमा हुँदा उपयुक्त व्यक्ति उपयुक्त स्थानमा पुग्न नसकेको बताउँछन् । ‘विकासका लागि एउटा मान्छे पूर्ण हुँदैन । यसका धेरै आधारशीला हुन्छन् । हरेक आधारमा उपयुक्त व्यक्तिको नेतृत्व र जिम्मेवारी चाहिन्छ । व्यक्तिलाई उपयुक्त पद भन्ने कुरा संसारको कुनै पनि संविधान र कानुनमा लेखिएको हुँदैन । तर यो अकाट्य उच्च वैज्ञानिक सोच हो,’ उनले थपे, ‘उपयुक्त व्यक्तिले उपयुक्त ठाउँ पायो भने त्यहाँ सकारात्मक शक्ति उत्सर्जन हुन्छ । सबै व्यक्ति सबै ठाउँमा योग्य हुँदैनन् । एकभन्दा बढी पद लिएपछि उनीहरूको क्षमताले भ्याउँदैन । त्यसपछि निर्णय, सञ्चालन, नियन्त्रण र नेतृत्व गर्न सक्दैन । त्यो भनेको अन्त्योन्मुख क्षण हो ।’

खेलकुदजस्तो प्राविधिक र वैज्ञानिक क्षेत्रमा कमजोर कानुन बनाएर अझै गैरव्यावसायिक व्यक्तिहरूको रजाइँको थलो बनाउन खोजिएकामा पनि प्रधानको आपत्ति छ । ‘जबसम्म गैरव्यावसायिक व्यक्तिहरूको नियन्त्रणमा खेलकुद रहन्छ तबसम्म नेपालमा खेल विकास सम्भव छैन । अहिले कानुन नै यस्तो बनाइएको छ कि खेलकुदको नेतृत्व लिन स्नातक तह उत्तीर्ण गरेको नेपाली नागरिक भए पुग्छ । तर, उसले खेल बुझेको हुनुपर्दैन । अनि उसकै तर्क हुन्छ, खेलकुद त हामीले आमाको पेटमै सिकेर आएको हो नि ।’