हाइअल्टिच्युड तालिम केन्द्र र यसको महत्त्व

हाइअल्टिच्युड र यसको इन्डोरेन्स खेलमा पर्ने प्रभाव

इतिहासलाई फर्केर हेर्दा समुद्री सतहबाट करिब २,२५० मिटर उचाइमा रहेको मेक्सिकोको राजधानी मेक्सिको सिटीमा सन् १९६८ मा आयोजना भएको १९ औं ग्रीष्मकालीन ओलम्पिकमा सहभागी भएका खेलाडीमध्य उचाइमा तालिम गर्ने र समुद्र सतहमा तालिम गरेका खेलाडीको प्रदर्शनमा ठूलो भिन्नता रह्यो । लामो दुरी तथा म्याराथन विधातर्फ कम उचाइबाट आएका धेरै खेलाडीहरू दौड पूरा गर्न नसक्नु, दौडँदा दौडँदै अचेत परेर ढल्नु र समग्रमा नतिजा समेत नराम्रो भएपछि यसका पछिका कारणहरूको अनुसन्धान सुरु भयो र विश्व खेलकुदमा हाइअल्टिच्युड ट्रेनिङको महत्त्व बढेको थियो ।

सन् १९६४ मा जापानको टोकियोमा भएको १८ औं ग्रीष्मकालीन ओलम्पिकमा इथियोपियाका धावक अबिबी बिकिलाले म्याराथनमा २ घन्टा १२ मिनेट ११ सेकेन्डमा दौडेर विश्व कीर्तिमान बनाएका थिए भने हाइअल्टिच्युडका कारणले मेक्सिको सिटी ओलम्पिकमा इथियोपियाकै मामो ओल्डीले २ घन्टा २० मिनेट २६ सेकेन्डमा दौड पूरा गरी पहिलो भएका थिए ।

मेक्सिको ओलम्पिकदेखि हालसम्मै विश्व एथलेटिक्सका म्याराथन र लङ डिस्टान्सका इभेन्ट्समा आफ्नो देशको हाइअल्टिच्युडको फाइदा लिँदै केन्या, इथियोपिया, इरेट्रिया, युगान्डाका धावकले विश्व कीर्तिमानमा आधिपत्य जमाउँदै आएका छन्, जसमा म्याराथनका विश्व कीर्तिमानी केन्याका धावक इल्युड किपचोगी (२ घन्टा १ मिनेट ३९ सेकेन्ड), जोसेप किपसाङ, पिटर किपलागाट र चारपटकका विश्व च्याम्पियन र दुईपल्ट ओलम्पिक जितेका इथियोपियाका हैइली गेबेर्सिलासी, टिरुनेस डिबाबा ५००० मिटर दौडमा विश्व कीर्तिमान, केनिसिया बिकेली (२ घन्टा १ मिनेट ४१ सेकेन्ड), इरेट्रियाका विश्व कीर्तिमानी हाफ म्याराथन धावक जरसिने टडेसे (५८ मिनेट २३ सेकेन्ड) र युगान्डाका २०१२ का म्याराथन ओलम्पिक च्याम्पियन स्टिफन किपरोटिभका नाम प्रमुख छन् ।

सैद्धान्तिक हिसाबले हाइअल्टिच्युड ट्रेनिङका लागि २००० देखि २५०० मिटरको उचाइ उपयुक्त मानिन्छ । हाइअल्टिच्युडमा हावाको चाप कम हुनाको कारणले वातावरणमा अक्सिजन प्रतिकूल रहन्छ । रगतमा अक्सिजनको मात्रा घट्दा लामो दूरीका धावक र इन्डोरेन्स खेलका खेलाडीहरूमा मांसपेशीको कार्यक्षमतामा ह्रास हुँदै जाने, श्वास र्फेन गाह्रो हुने, वाकवाकी लाग्ने रिङ्गटा लाग्ने र बीचैमा खेल परित्याग गर्नुपर्ने सम्मको स्थिति आउँछ यस अवस्थामा खेलाडीलाई तुरुन्त अक्सिजन दिनुपर्ने हुन्छ । हाइअल्टिच्युडमा अक्सिजन कमीको बाबजुद लामो समयसम्म वैज्ञानिक विधिसम्मत ट्रेनिङ गर्दा शरीरले अतिरिक्त रातो रक्तकोशिकाको वृद्धि गर्छ, जसले समुद्री सतह वा कम उचाइ भएको स्थानमा प्रतियोगिता खेल्दा मांसपेसीमा अतिरिक्त रातो रक्तकोशिकासहितको अक्सिजन प्रवाह हुने हुँदा दौडमा सहजता आउनाले नतिजामा १ देखि २ प्रतिशतसम्म सुधार आउने र यसको असर १० देखि २० दिनसम्म देखिने वैज्ञानिक अध्ययनले देखाएको छ ।

हाइअल्टिच्युड ट्रेनिड सेन्टरको बहस चलिरहँदा यो दुई प्रकारको विधिबाट चयन गर्न सकिन्छ । पहिलो विधि जुन एकदमै सान्दर्भिक र प्राकृतिक विधि हो । जुन सैद्धान्तिक हिसाबले सामुद्रिक सतहबाट २ हजार मिटर देखि २५ सय मिटर (६५६१ देखि ८२०२ फिट) सम्म उचाइमा सेन्टरको स्थापना गर्न सकिन्छ किनकि यस प्रकारको उचाइमा उपत्यका वा समथल पहाडी भागलाई विशेषत समेट्न सकिन्छ यसका लागि खेल सामग्री, जिमसहितको अत्याधुनिक सिन्थेटिक ट्रयाक, स्वास्थ्य वैज्ञानिक प्रयोगशाला, खेलाडी होस्टेल, मेस, खेलविज्ञको व्यवस्था, स्तरीय होटलको व्यवस्थासहित सानो बजार, यातायातको राम्रो पहुँच, आपत्कालीन एयर लिफ्ट गर्न सकिने वा एयरपोर्टको सुविधा हुनु राम्रो मानिन्छ ।

दोस्रो विधि भनेको कृत्रिम विधि हो । विशेष वैज्ञानिक उपकरणको प्रयोग गरी आफ्नो अनुकूल ठाउँमा विज्ञ प्राविधिकको प्रत्यक्ष निगरागीमा आफ्नो अनुकूल रगतमा अक्सिजनको कमी गरी गराइने क्लिनिकल प्राक्टिसलाई हाइपोक्सिया उपचार विधि वा हाइपोक्सिया ट्रेनिङ भनिन्छ । कृत्रिम तबरले बनाइएको यस प्रकारको च्याम्बरमा आफूलाई अभ्यस्थ बनाउन महिनौं बिताउँदा मानसिक रूपमा पनि खेलाडीलाई असर पर्ने हुँदा प्रशिक्षणका लागि खुला पहाडी प्राकृतिक वातावरण नै हाइअल्टिच्युड ट्रेनिङ गर्नेहरूको रोजाइमा पर्छ ।

हाल दक्षिण एसियाली मुलुकमा रहेका प्रमुख दुई हाइअल्टिच्युड ट्रेनिङ सेन्टरको कुरा गर्दा २०१० मा भारतको हिमाञ्चल प्रदेशको सिमलाको सिलारो भन्ने ठाउँमा करिब ८००० फिट (२४३७ मिटर) उचाइमा ७८ एकड क्षेत्रफलमा स्थापना भएको नेताजी सुभाष हाइअल्टिच्युड ट्रेनिड सेन्टरलाई लिन सकिन्छ, जसमा हाइअल्टिच्युड ट्रेनिङ सेन्टरका लागि आवश्यक विश्वस्तरीय सुविधाहरू उपलब्ध छन् । त्यसयता भारतका मध्यम र लामो दूरीको नतिजा हेर्दा यसले ठूलो छलाङ मारेको देखिन्छ । ती इभेन्टसहरूमा एसियामा स्वर्ण पदक मात्र नभै धेरै खेलाडी आगामी ओलम्पिक र विश्व एथलेटिक्स प्रतियोगितामा समेत योग्य भई छनोट हुन सफल भइरहेका छन् ।

यसैगरी दक्षिण एसियाको सानो मुलुक भुटानको थिम्पुमा सन् २०१५ मा भुटान एमेच्योर एथलेटिक्स एसोसिएसनद्वारा स्थापना भएको हाइअल्टिच्युड ट्रेनिङ सेन्टरलाई लिन सकिन्छ । ७३७५ फिट (२३३४ मिटर) को उचाइ तथा उत्कृष्ट प्राकृतिक वातावरणमा अवस्थित यो सेन्टरको स्थापनासँगै भुटानका खेलाडीहरूले लामो दूरीमा नयाँ नयाँ कीर्तिमान बनाउन थालेका छन् । हाल यो सेन्टर अल्टिच्युड ट्रेनिङका लागि दक्षिण एसियालगायत एसियाका खेलाडीहरूको रोजाइमा पर्छ ।

-लेखक अन्तर्राष्ट्रिय एसोसिएसन अफ एथलेटिक्स महासंघका प्रशिक्षक एवं लेक्चरर हुन् ।