संखुवासभा — धानको दाइँ त सामान्य नै हो तर यहाँ एक जातिमा मासको समेत दाइँ गर्ने चलन छ । खाँदबारी १३, तुम्लिङटारको कुमाल गाउँका बासिन्दा सबै एकै घरमा भेला भई गीत गाएर फनफनी घुम्दै मास कुट्ने गर्छन् ।

यो उनीहरूको मौलिक संस्कृति हो ।
दाइँमा गोरु घुमाइन्छ । गोरुसँगै पचासौं मानिसले वरिपरिबाट घुमीघुमी मासको थुप्रोमा एकैपटक लाठी वषर्ाउँछन् । एकै स्वरमा महिला, पुरुष, बालबालिका, युवायुवती र वृद्धवृद्धाले 'मैया रानीलाई' गीत गाउँछन् । धोवीलाई धारा सञ्चरबारमै लुगा धुवाउँला एकै र दिनको पिरती ज्यानले वर्ष दिन रुवाउला... । अनि, गीतको तालमा तँछाडमछाड गर्दै कसको ताकत बढी भनेर देखाउन थाल्छन् ।
लामो स्वरमा मैयाारानीलाई र त्यसपछि हुर्रा...हुर्रै... एकै स्वरमा भन्छन् । ३ सय वर्षयता यसरीनै मास खेती र दाइँ गर्दै आएको कुमालहरूको भनाइ छ । मुख्य पेसा माटोको भाँडा बनाउने भए पनि आजभोलि माटो र कोइला नपाइने भएकाले उक्त पेसा छाड्दै आएका छन् ।
५ सय ५७ मिटर उचाइमा रहेको विश्वकै होचो अरुण उपत्यकाको मध्य भाग तुम्लिङटारमा बसोबास गर्ने यी दुई सय परिवार कुमाल जातिको मुख्य खेती नै मास हो । स्थानीय मनमाया कुमाल भन्छिन्, 'हाम्रो मुख्य खेती नै मास हो, त्यसपछि फिलुङ्गे र मकै हो ।' उनी वाषिर्क ४ देखि ८ मुरीसम्म मास उत्पादन गर्छिन् ।
सिंचाइ अभाव भएकाले यहाँका कुमालहरूले मास खेती गर्ने गरेका हुन् । यसका लागि परिश्रम पनि कम लाग्छ । अन्य खेती सन्तोषजनक नभएपछि मास खेती नै उनीहरूको विकल्प बनेको हो । तुम्लिङटारका टेकराज कुमालले ठाउँअनुसारको खेती गर्नुपरेकाले मास उपयुक्त भएको बताए । 'सिंचाइबिना पनि मास खेती सम्भव हुने भएकाले गीतको तालमा मासको दाइँ परापूर्वकालदेखि नै कुमाल जातिले मास खेती सुरु गरेका हुन्,' उनले भने । त्यसैले आजभोलि कुलपितृलाई चढाएर मात्र मासको दाइँ गर्ने चलन भएको टेकराजले बताए ।
दाइँ गर्दा एकै दिन एकै घरमा गाउँ नै उर्लेर आउँछन् । त्यसपछि पालैपालो अर्को घरमा जान्छन् । पर्म तिर्न आफू समानको चाहिने भएकाले बालबालिकाका लागि पनि छुट्टै मास कुट्ने व्यवस्था मिलाइएको हुन्छ । जेठ र असारमा रोपिएको मासको दाइँ गर्न कुमालहरू मंसिर सुरुदेखि पुस १५ सम्म व्यस्त रहन्छन् । मास बेचेर उनीहरू अन्य समान किन्ने गर्छन् । एक किलो मास १ सय ८० रुपैयाँमा बिक्री हुने गर्छ ।
औसतमा एक परिवारले प्रतिवर्ष २ लाख रुपैयाँ बराबरको मास उत्पादन गर्छन् । गुजारा चलाउने मुख्य पेसै यही भएको खाादबारी १३ का शान्ता कुमालले बताइन् ।
नेपाल कुमाल समाज सुधार समितिका अध्यक्ष भुवन हलिदेले मास कुट्ने चलन संस्कृतिसँग जोडिएको र ३ सय वर्षअघिबाट मास कुट्ने कामलाई निरन्तरता दिंदै आएको बताए ।

प्रकाशित : पुस १७, २०७० १३:५१