डोटी — पश्चिम पहाडका गाउँघरमा गाउँदै खेल्दै मनाउने नारी प्रधान लोकनाच हो ‘रनपुतला’ । नारीका मार्मिक पीरव्यथा झल्काउने यो नाच पछिल्लो समय संकटमा पर्न थालेको छ ।

‘गाउँघरमा नारीहरूले छिट्को फरिया, रातो चौबन्दी चोलो र सेतो पटुकाको फेरो हातमा समाएर सामूहिक रूपमा रनपुतला खेलिन्छ,’ स्थानीय ऐश्वर्या विष्टले भनिन्, ‘पंक्तिबद्ध भएर विरहका गीत गाउँदै नाच्दा सुदूरपहाडका बस्तीहरूमा बेग्लै रौनकता छाउँछ ।’ तर पछिल्लो समय नयाँ पुस्तामा भने यो सहजै हस्तान्तरण हुन सकेको छैन । हस्तान्तरण नहुँदा संकटको अवस्थामा पुगको भन्दै लोकसंस्कृति प्रेमीहरूले चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।

अछाम, बाजुरा र डोटीको संगममा परापूर्वकालमा घ्याराघ्याम्पो नामका राजाले छोरी रनमैयाको शोकमा परेका बेला रनपुतला नाचको सुरुवात गरेको भनाइ छ । मधेसमा विवाह गरी मृत्यु भएकी छोरीको शोकमा रहेका राजाले छोरीको सम्झना गर्दै पुतला खेल खेल्न लगाएपछि यो परम्पराका रूपमा मनाउन लागिएको नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानका संगीत विभागका पूर्वप्रमख तथा वरिष्ठ कलाकार यज्ञराज उपाध्यायले बताए ।

उपाध्यायका अनुसार इच्छाविपरीत विवाह गरिएकी छोरीले मृत्युपूर्व मधेसमा हुने गर्मी, त्यहाँ हुने सर्प बिच्छीको डरबारे दुखेसो पोख्दै बुबालाई खबर पठाएकी थिइन् । पछि उनैको मृत्यु भएको खबरले पुत्री शोकमा परेका राजाले छोरीको सम्झनास्वरूप पुतला खेल सुरु गर्न लगाएको उनको भनाइ छ ।

‘राजा घ्याम्पोकी छोरी रनमैयाको विवाह मधेसमा गर्दा सर्पको टोकाइबाट मृत्यु भएको थियो,’ रनपुतलाको इतिहासबारे उपाध्यायले भने, ‘कालान्तरमा गएर उनै छोरीका नामबाट रनपुतला संस्कृतिको नाम रहन गयो ।’

रनपुतला बझाङ, बाजुरा र अछाममा विशेष रूपमा मनाइन्छ । अछामसँग सिमाना जोडिएका डोटीका क्षेत्रहरूमा पनि यो खेल्ने प्रचलन छ । ‘संरक्षणका लागि केही समूह अहिले पनि काठमाडौंमा समेत रनपुतला खेल्दै आएका छन्,’ उपाध्यायले रनपुतलाको अस्तित्व संकटमा परिरहेको प्रति चिन्ता पोख्दै भने, ‘तर पनि पश्चिमा संस्कृतिको प्रभावले नयाँ पुस्ता प्रभावित हुँदा अन्य संस्कृतिझैं रनपुतला पनि संकटमा छ, यसको जर्गेना गर्न सचेत हुन जरुरी छ ।’ रनपुतलामा विशेष लयमा गीत गाउने चलन छ ।

वर्षमा दुई पटक मनाइन्छ । कुनै ठाउँमा पुस महिनाको १५ देखि सुरु गरी माघ १ गते विसर्जन गरिन्छ । कुनै ठाउँमा चैत २० गते सुरु गरी वैशाख १ गते विसर्जन गर्ने चलन छ । डोटेली लोकसंस्कृतिको जगेर्नामा लागेका कलाकार सुरत रावत डोटेली कान्छा रनपुतलामार्फत माइतमा आएका बेला दिदीबहिनीसँगको भेटका क्रममा विरहका ब्यथा पोख्ने चलन रहेको बताउँछन् ।

पुस १५ गते वर्षभरिको लामो रातको रूपमा लिई रातभरि गाउँखाने कथाहरू हाल्ने, जाग्राम बस्ने, तरुल सकरखण्ड खाने संस्कृति छ । सोही रातदेखि रनपुतला पर्वको सुरुवात गरी माघ १ गते पानी पँधेरोमा लगेर विसर्जन गरे देवीदेउता खुसी हुने चलन रहेको स्थानीय महिला बताउँछन् ।

माघ १ गते बिहानै प्रत्येक घरबाट खानेकुरा जम्मा गरी पानी पँधेरोमा राति स्नान गरेर रनपुतला खेल्ने चलन रहेको दिपायल सिलगढी नगरपालिका वडा नम्बर ७ की ५८ वर्षीया पद्मादेवी विष्टले बताइन् । ‘पहिले बर्सेर्नि यसरी रनपुतला खेलिन्थ्यो,’ उनले भनिन्, ‘तर पछिल्लो समय खेल्ने चलन हराएको छ ।’

दिपायल सिलगढी नगरपालिकाको वडा नं. ७ रातुलीमा हरेक वर्ष रनपुतला खेलिने भए पनि यसवर्ष गाउँमा जुठो परेकाले ३ गतेका लागि सारिएको वडाध्यक्ष कर्णबहादुर विष्टले बताए ।