ओझेलमा भजनी

अधिकांश स्थानीय पनि सस्तोको खोजीमा भारतीय सीमाका बजार जाने गरेका छन् । भजनी नगर भन्नु मात्र हो । यो त गाउँजस्तै भएको छ ।’ देश संघीयतामा गइसकेपछि खैलाड, लालबोझी र भजनी गाविसलाई जोडेर भजनी नगरपालिका बनाइएको छ । तर, विकासले खासै गति लिन नसकेको बुढा बताउँछन् । उनका अनुसार उद्योग वाणिज्य संघमा आवद्ध हुने व्यवसायीको संख्या तीन सय मात्र छ ।

कुनै बेला जिल्लाकै प्रमुख व्यापारिक तथा प्रशासनिक केन्द्रका रूपमा रहेको भजनी ओझेलमा परेको छ । बजारमा चहलपहल घटेसँगै केही वर्षयता यहाँबाट धरै परिवार बसाइँ सरेर अन्यत्र गएको स्थानीय विजयराज श्रेष्ठ बताउँछन् । ‘इतिहासकार बाबुराम आचार्यले भजनीलाई गुल्जार बजारको रूपमा आफ्नो किताबमा उल्लेख गरेका छन् । तर, अब यो बजार गुल्जार रहेन । सुनसान बन्दै गएको छ,’ उनले भने । पूर्वपश्चिम राजमार्गका कारण पनि दक्षिणतिरका प्रमुख व्यापारिक तथा सम्भावना भएका क्षेत्रहरू ओझेलमा परेको उनको बुझाइ छ । ‘वास्तवमा दक्षिणका बस्ती तथा व्यापारिक केन्द्रहरू पूर्वपश्चिम राजमार्गको चेपुवामा परेका छन्,’ श्रेष्ठले भने, ‘मोहना नदीमा पक्की पुल, हुलाकी सडक र उत्तर–दक्षिण मार्गहरू बने भजनीलगायत दक्षिणतिरका बजार र व्यापारिक केन्द्रहरू पुनः मौलाउनेछन् ।’

कृषि उपजको उचित मूल्य, मलखादको सहज आपूर्तिका साथै वनजंगल तथा प्राकृतिक तालतलैयाको संरक्षणका लागि ठोस योजना लागू गर्न आवश्यक रहेको उनले सुझाए । भजनी क्षेत्रको विकासका लागि बौनिया–लालबोझी र भजनी–सुख्खड सडकसमेत महत्वपूर्ण आधार भएको उनको भनाइ छ । भजनीको विकासमा बाढी अर्को प्रमुख समस्या रहेको स्थानीय हेमेन्द्र भारद्वाज बताउँछन् । उनले भने, ‘नदी नियन्त्रण गरी कृषिमा आधुनिकीकरणमा जोड दिए यहाँका जनताको जीवनस्तर उठ्न सक्ने देखिन्छ ।’

यहाँ खेतीपातीका लागि उब्जाउ जमिन भए पनि वर्षातमा बाढीले खेती गर्न नसकिने अवस्था छ । यो वर्ष हिउँदमा पटक–पटकको वर्षाका कारण बाली नोक्सान भएको उनले दुखेसो पोखे । ‘खल्ला जग्गामा रहेको गहुँ पूरै नोक्सान भएको छ,’ भारद्वाजले भने ।

बजार पुग्न डुंगाको भर

यहाँका बासिन्दा शिक्षा, स्वास्थ्यलगायत नगरपालिकाको सेवा लिन वर्षायाममा डुंगाबाट नदी तरेर सदरमुकाम आउनुपर्ने बाध्यता छ । भजनी–५ र ७ का स्थानीयका लागि मोहन्याल बहुमुखी क्याम्पस र प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र आइपुग्न डुंगाकै भरमा कन्द्रा नदी पार गर्नुपर्छ । भजनी–९ लाई झोलुंगे पुलले जोडिए पनि यी दुई वडामा भने स्थानीयले सास्ती खेपिरहेका छन् ।

भजनी नगरपालिकाका प्रमुख शेरबहादुर चौधरीले डुंगाको विकल्पमा अहिले झोलुंगे पुल बनाइरहेको बताए । ‘वडा नम्बर ९ जोड्न झोलुंगे पुल बनिसकेको छ । ५ र ७ वडा जोड्न पनि झोलुंगे पुल बनिरहेको छ । यो भएपछि केही राहत होला,’ उनले भने । कन्द्रा नदीका कारण भजनी नगरपालिकाका यी तीन वडाको अन्य वडासित सम्पर्कविच्छेद जस्तै हुन्छ । हिउँदमा नदीमा पानीको बहाव घटेपछि ओहोरदोहोरको लागि साँघुरा काठका पुल बनाइएका छन् ।

‘बर्खायाममा राति कोही दुःखीबिरामी हुँदा निकै अप्ठ्यारो छ,’ स्थानीय भीमबहादुर राजीले भने, ‘अरू ठाउँका मान्छे बिरामी हुँदा चाँडो अस्पताल पुर्‍याउन एम्बुलेन्स खोज्छन्, हामी डुंगा खोज्छौं ।’ कन्द्रा नदीको ठेकीमा हुलाकी सडकअन्तर्गत पुल निर्माणको योजना थालिए पनि ८ वर्ष बित्दा पनि काम सकिएको छैन । २०६८ मा लामा सेर्पा जेभीले दुई वर्षमा काम सक्नेगरी पुलको ठेक्का पाएको थियो ।

स्थानीय उत्पादनमा सरकारको चासो कम

बेल र माछामा भजनी अब्बल मानिन्छ । यहाँका जंगलमा प्रशस्त बेल हुने र त्यो बेलबाट बेल रस बनाएर स्थानीयले आम्दानी गर्ने गरेका छन् । बेलको रस गर्मीयाममा औषधिका रूपमा पनि प्रयोग हुने भएकोले वन संरक्षण बहुउद्देश्यीय सहकारी संस्थाले बेल रस उत्पादन गर्दै आएको छ । संस्थाका प्रबन्धक सुधराम चौधरी सहकारी संस्थामार्फत सुगरसहितको र सुगर–फ्री बेल रस उत्पादन गर्ने गरेको बताउँछन् ।

उनले भने, ‘यहाँका स्थानीय बजारबाट काठमाडौं, नेपालगन्ज, बुटवललगायतका ठाउँमा बेल रसको माग हुने गरेको छ ।’ पशुपति, मोहन्याल, राधाकृष्णलगायतका सामुदायिक वनमा प्रशस्त मात्रामा बेल पाइन्छ । सामुदायिक वनले बेललाई आयआर्जनको माध्यम बनाएको चौधरीले बताए । उनका अनुसार बेल प्रतिकिलो ७ रुपैयाँमा उपभोक्ताबाट किन्ने गरिएको छ । सोमध्ये प्रतिकिलो एक रुपैयाँ सामुदायिक वनलाई जान्छ ।

२०७० बाट उत्पादन थालेको सहकारीले वार्षिक करिब ७ हजार बोत्तल बेल रस उत्पादन गर्ने गरेको जनाएको छ । तर, यसमा स्थानीय सरकारले खासै चासो नदिएको उनको भनाइ छ । यसले पनि नगरका अन्य भेगमा बेल रसको व्यावसायिक उत्पादनले तीव्रता पाएको छैन ।

भजनी नगरपालिकामा करिब २६ वटा प्राकृतिक तालहरू रहेका छन् । यी तालमा नगरपालिकाले माछापालनका लागि ठेक्का दिने गरेको छ । वनभित्र रहेको प्राकृतिक ताल नगरपालिकाको प्रमुख आम्दानीको स्रोतको रुपमा विकास हुँदै गएको छ । नगरपालिका हुनुभन्दा पहिले यी तालमा सामुदायिक वनका उपभोक्ताले माछापालन गरेर आम्दानी गर्दै आए पनि अहिले अधिकांश तालमा नगरपालिकाले माछापालनको ठेक्का दिएको छ । यसबाट स्थानीयलाई मार परे पनि नगरपालिकाले भने ठेक्काबाटै वार्षिक करिब ९० लाख रुपैयाँ राजश्व संकलन गर्ने गरेको छ ।

सत्ती पनि ओझेलमै

हुलाकी सडकसित जोडिएको सत्ती बजार पनि ओझेलमा परेको छ । यो क्षेत्रको अन्न खरिदबिक्रीको मुख्य केन्द्रको रुपमा रहेको सत्ती बजारमा पनि चहलपहल छैन । ‘खाद्यान्न किनबेचका लागि सत्ती यो क्षेत्रको मुख्य केन्द्र थियो,’ स्थानीय अर्जुन नेपालीले भने, ‘ठाउँठाउँमा बजार स्थापना भए । अहिले यो सानो बजारमा सीमित छ ।’ हुलाकी सडक बने पनि धनगढीसम्म सडक बनिनसकेकोले यो सडकमा सार्वजनिक सवारी साधन सञ्चालनमा छैनन् ।