फोनले फेरियो जीवनशैली

चिठी लेख्न, पढ्न होस् या पठाउन नै, अरुको सहारा लिनुपर्थ्यो । हिजोआज अवस्था फेरिएको छ । अहिले पनि उनका श्रीमान् उतै छन् तर दिनहुँजसो फोनमा कुराकानी हुन्छ । उनी ‘भिडियो कल’ नै गरेर श्रीमान्को हालखबर सोध्छिन् । अन्तरंग कुराकानी गर्छिन् । ‘कहिलेकाहीं चिठी पठाउँथे । चिठी पढ्न अर्काको सहारा लिनु पर्थ्यो,’ उनले विगत सम्झिँदै भनिन्, ‘जमाना कहाँदेखि कहाँ पुग्यो । यस्तो सुविधा होला भन्ने कल्पनासम्म थिएन ।’ पहिले–पहिले परदेश गएका श्रीमान् तथा छोरा मान्छे घर फर्किंदा लत्ताकपडा ल्याउने गरेकामा अहिले कोशेलीको रुपमा मोबाइल ल्याउने गरेको उनले सुनाइन् ।

बजुडाकी ६० वर्षीया धना खड्काको अनुभव नमिठो छ । ‘भर्खर छोरा जन्मिएको थियो । श्रीमान् बम्बै हिँडे । उनले घर छाडेको १७ दिनमै छोरो मर्‍यो । तर छोरो मरेको खबर उनले आठ महिनापछि मात्रै थाहा पाए,’ उनले भनिन्, ‘बम्बै जाने मान्छेका हातमा चिठी पठाएपछि मात्रै उनले थाहा पाएका हुन् ।’ धना अहिलेको पुस्तालाई भाग्यमानी ठान्छिन् । ‘त्यसबेला गाउँघरमा ठूलै घटना भए पनि घरबाट टाढा रहेका आफ्ना मान्छेलाई छिट्टै खबर गर्न सकिँदैन थियो,’ हातको मोबाइल देखाउँदै उनले थपिन्, ‘अहिले त आफ्नै हातमा मोबाइल छ, तीन छोरा र दुई छोरी घर बाहिर छन् । दिनदिनै फोनमा कुरा हुन्छ ।’

कमलबजार नगरपालिका–४ की मैती लुहार भारतमा भएका श्रीमान्लाई फोन गर्न केही वर्षअघि मंगलसेन पुगेको सम्झिन्छिन् । ‘१२ वर्षअघिको कुरा हो, फोन गर्नकै लागि सदरमुकाम पुगेकी थिएँ,’ उनले स्मरण गरिन्, ‘यति छिट्टै सबैको हातमा मोबाइल पुग्यो । देशविदेश भएकासँग दिनदिनै कुरा गर्न पाइएको छ ।’

उनका अनुसार सबैको मोबाइल फोनमा पहुँच पुग्दा ग्रामीण महिलाको जीवनशैली बदलिएको छ । वर्षौंदेखि घर नआएका परिवारसँग प्रत्यक्ष कुराकानी गर्दा नजिक भएको अनुभूति हुने मंगलसैन–३ की इन्द्रा नगार्जी बताउँछिन् । ‘उहिले चिठी पुग्न पाँच महिना लाग्थ्यो, आउन पनि उस्तै ढिलो । अहिले त जुनसुकै बेला पनि सम्पर्क हुन्छ,’ उनले अनुभव सुनाइन् ।

गाउँमा मोबाइल प्रयोग गर्ने महिलाहरू बढेपछि खबर आदानप्रदान गर्न मात्र सहज भएको छैन, उनीहरूलाई राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक रूपमा सक्रिय गराउनसमेत सहयोग मिलेको कमलबजार नगरपालिका–९ कि शिक्षिका शान्ति बजगाईंले बताइन् । ‘हामी स्कुल पढ्ने बेला फोनको कल्पना नै थिएन,’ उनले भनिन्, ‘अहिले परिवेश बदलियो । कुनै ठाउँमा तालिम, गोष्ठी भए फोन गरेरै महिलालाई बोलाउन सहज छ । पहिले त सीमित व्यक्तिले मात्रै सूचना पाउँथे । अवसर पनि उनीहरूलाई मात्रै आयो ।’ महिलाहरूले पनि घरबाहिर निस्कने अवसर पाएपछि उनीहरूको व्यक्तित्व विकासमा टेवा पुगेको उनको तर्क छ । मंगलसैन नगरपालिका–५ कि मथुरा ढुंगाना स्वास्थ्य स्ययंसेविका भएको २० वर्ष भयो । पहिले गाउँमा कोही बिरामी हुँदा उनलाई बोलाउन गाउँले घरमै पुग्थे । अहिले फोनबाट जानकारी पाएपछि उनी आफैं बिरामी भएको ठाउँमा पुग्छिन् । ‘पहिले गर्भवती महिलालाई सुत्केरी व्यथा लागेर अप्ठेरो भएको अवस्थामा ढिलो खबर पाएर बचाउनै सकिँदैनथ्यो,’ उनले भनिन्, ‘अहिले त एक कल फोन गरेपछि सजिलै पुग्न र उपचार गर्न सकिन्छ ।’ उनका अनुसार ग्रामिण महिलाको स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन पनि मोबाइल फोनको योगदान छ ।

किशोरकिशोरीमा दुष्प्रभाव

दशकयता तीव्र गतिमा सूचना प्रविधिको विकास भएसँगै गाउँगाउँमा मोबाइल फोनका प्रयोगकर्ता बढेका छन् । सञ्चारले एकातिर सुविधा थपेको छ भने अर्कोतिर कुरीति बढाएको छ । बालविवाह र महिला हिंसालगायतका घटनामा मोबाइलको दुरुपयोग हुने गरेको सरोकारवाला बताउँछन् । मोबाइल, इन्टरनेटलगायतका प्रविधिको दुरुपयोगले अछाममा बालविवाह चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको ढकारी गाउँपालिकाकी उपाध्यक्ष लक्ष्मी साउँदको बुझाइ छ ।

‘सञ्चार क्षेत्रको विकाससँगै ग्रामिणस्तरमा पनि स्थानीयको हातहातमा मोबाइल फोन, इन्टरनेट सेवा पुगेको छ । यसले उमेर नपुग्दै भागेर बिहे गर्ने चलन बढ्दै गएको छ,’ उनले भनिन्, ‘बृहत्तर यौनिक शिक्षामा जोड दिन नसक्नुले पनि चुनौती थपिएको छ ।’ मोबाइल तथा इन्टरनेटको दुरुपयोगले बालबालिकाको पढाइमासमेत असर पारेको अछाम बहुमुखी क्याम्पसका प्रमुख छत्रबहादुर विष्ट बताउँछन् । ‘इन्टरनेट र मोबाइलको दुरुपयोगले मानव बेचबिखनजस्ता जघन्य अपराध पनि बढेका छन्,’ उनले भने, ‘सञ्चारको पहुँचमा सबै पुग्नु खुसीको कुरा हो, सञ्चारले एक ठाउँको खबर अर्को ठाउँमा कम समयमा थाहा पाउन सकिन्छ, देशविदेश कुन ठाउँमा के भएको छ भन्ने हेर्न पनि सकिन्छ । तर सामाजिक हिंसा र अपराध बढ्नुमा समेत यो सहयोगी बनेको छ ।’

उनका अनुसार फेसबुक र फोनमा कुरा गर्दै प्रेम सम्बन्धमा गाँसिएर किशोरावस्थामै भागेर बिहे गर्ने चलन यहाँ बढ्दै गएको छ । यसले गर्दा समाजमा सञ्चार माध्यमको दुरुपयोग भएको बालबालिकाका क्षेत्रमा काम गर्नेहरू बताउँछन् । ‘केही समययता बालविवाहका कारण धेरैजसो महिला हिंसामा परेका छन् । यसमा मोबाइल फोनको गलत प्रयोग पनि प्रमुख कारण हो,’ मयुर बाल सञ्जालकी अध्यक्ष आइशा विष्टले भनिन्, ‘बालविवाह न्यूनीकरण गर्न अभियानसमेत सुरु गरिएको भए पनि प्रभावकारी हुन सकेको छैन ।’ उमेर नपुग्दै मागेर बिहे गर्ने चलन पनि अछाममा धेरै छ । कन्यादान गर्‍यो भने आफू मरेपछि राम्रो हुन्छ भन्ने गलत मान्यताले जरो गाडेको छ । पछिल्लो समयमा प्राथमिक तहका विद्यार्थीको हातसमेत मोबाइल देखिन्छ । बालविवाह न्यूनीकरण गर्न विद्यालय तहमा मोबाइल बोक्न दिन नहुने उनी सुझाउँछिन् ।