मासिँदै जडीबुटी

अन्धाधुन्द संकलन भइरहेका कारण मूल्यवान् जडीबुटी नै लोप हुने खतरा बढेको भन्दै स्थानीयले चिन्ता व्यक्त गर्न थालेका छन् । ‘डेढ हजारभन्दा बढी संकलहरू जंगल पसेका छन् । जंगलमा भएको जडीबुटी खनेर सिध्याउँदै छन्,’ साइपाल गाउँपालिकाका अध्यक्ष राजेन्द्र धामीले भने, ‘कि त तपाईंका कर्मचारी परिचाल नगर्नुस्, हामी सहयोग गर्छौं । होइन भने अधिकार दिनुस्, हामी नियन्त्रण गर्छौ भनेर वन र जिल्ला प्रशासन कार्यालय धाएकोधायैं छौ । तर कसैले चासो दिएका छैनन् ।’

उनले साइपाल गाउँपालिकाभित्र पर्ने विभिन्न वनहरूमा १ हजार ८ सयभन्दा बढीले अवैध रुपमा जडीबुटी संकलन गरिरहेको बताए । त्यसरी मनपरी ढंगले संकलन गर्दा जडीबुटी नै लोप हुने अवस्थामा पुगेको उनको भनाइ छ । साइपाल गाउँपालिकाको चाल्नावन, राइढुंगी, माझा, फरालखेत, स्याङ्ग वन, औलागाड, दोतले, चिड्का, र सुर्मा गाउँपालिकाको जलजला, डाँफेचुली, तपोवन, डाँडा, निलखट्टी, ठाडे, जर्सी, गोलढुंगा, पार्थीलगायत क्षेत्रमा सयौंको संखयामा पुगेका मानिसले जडीबुटी संकलन गरिरहेका छन् । यस्तै बुंगल नगरपालिकाको बगर, खानीबगर, बमौर, लाउने, गोइचनमा पनि जडीबुटी संकलन भइरहेको छ । जिल्लाको दुर्गाथली, छविस पाथिभेरा, खप्तड छान्ना थलारा गाउँपालिका विभिन्न वनमा पनि स्थानीय र बाहिरी जिल्लाबाट आएका संकलकहरूले पाल टाँगेर, डेरै जमाएर जडीबुटी उत्खनन गरिरहेको स्थानीयले बताएका छन् ।

जडीबुटी संकलन गर्न रुकुम, रोल्पा, सल्यान, प्युठान, दाङ, दैलेख, जाजरकोट, हुम्ला, जुम्ला, सुर्खेत, डोल्पा, दार्चुला, बाजुरालगायतका जिल्लाबाट आएका मानिसहरू बझाङका लेकाली भेकमा अस्थायी क्याम्प नै खडा गरी जडीबुटी संकलन गरिरहेको स्थानीय जडीबुटी व्यापारी पासाङ लामाले बताए ।

बझाङका प्राय: सबै वन क्षेत्रमा संकलन भइरहेको पाँचऔंले, कटुकी र सेतकचीनी संकलन गर्न लगाउने मुख्य व्यापारी जुम्लाका जंगवीर बोहरा र हुम्लाका टेकबहादुर तामाङ रहेको बुझिएको छ । यस्तै जाजरकोटको कुशे गाउँपालिकाका प्रेमबहादुर शाही, जुम्लाका कृष्णबहादुर राउत, भीमबहादुर राउत र बझाङको साइपाल गाउँपालिकाका ढाक्पा लामाले विभिन्न जिल्लाबाट आएका संकलकहरूलाई पेस्की रकम दिएर जडीबुटी संकलन गर्न लगाएको साइपाल गाउँपालिका २ का अध्यक्ष हरिलाल बोहराले बताए । ‘मुख्य व्यापारीहरूले ढाक्पालाई समातेका छन्,’ उनले भने, ‘बाहिर जिल्लाबाट आएकालाई आफै पेस्की दिएर ल्याएको र स्थानीयलाई ढाक्पामार्फत पेसकी वितरण गरी जडीबुटी खन्न लगाएको बुझिन आएको छ ।’ उनले अवैध जडीबुटी संकलन भइरहेको जानकारी पाएर गाउँपालिकाको टोलीलाई अनुगमनमा पठाउँदा जडीबुटी लुकाउने गरेको बताए । ‘हामीले टोली पठाउँदा संकलन गरेको सबै जडीबुटी लुकाए । सामान फेला परेन, मान्छे मात्र भेटिए । हजारौंको संख्यामा रहेका मानिसहरूलाई हामीले केहि गर्न सकेनौं,’ उनले भने ।

हिमाली क्षेत्रमा भदौ अन्तिम सातादेखि नै वन क्षेत्रमै डेरा गरेर बसेका संकलकहरूले डिभिजन वन कार्यालय र सामुदायिक वनको अनुमतिबेगर जडीबुटी संकलन गरिरहेका छन् । उनीहरूले ठूलो परिमाणमा जडीबुटी संकलन गरिसकेको र अझै संकलन गर्ने क्रममा रहेको दैनिक १ हजार ५ सय ज्याला दिने सर्तमा जडीबुटी संकलन गर्न गएका जयपृथ्वी नगरपालिकाका रामसिंहले बताए ।

‘एक जनाले एकै दिनमा ५० किलोसम्म कटुकी, २ किलोसम्म पाँचऔले र ५ क्विन्टलसम्म काँचो खिरौंला (सेतकचिनी) संकलन गर्न सक्छ,’ उनले भने, ‘एउटा वनमा १ सयदेखि ७/८ सयसम्म संकलक छन् ।’ उनले साइपाल क्षेत्रमा मात्र ८ सय क्विन्टलभन्दा बढी कटुकी, ५ क्विन्टलको हाराहारिमा पाँचऔंले र ५० हजार क्विन्टलभन्दा बढी सेतकचीनी संकलन भइसकेको बताए । साइपाल गाउँपालिकाको विभिन्न जंगलबाट संकलन गरेको जडीबुटी दोतले, इंगलद्वार, औलागाड, खहरे आदि भण्डारण गरिएको बताए । यस्तै बुंगल नगरपालिका र सुर्मा गाउँपालिकाका लेकाली क्षेत्रमा पनि ३ सय क्विन्टलभन्दा बढि कटुकी, २ क्विन्टलको हाराहारिमा पाँचऔले र ३० हजार क्विन्टलभन्दा बढि सेतकचीनी संकलन भएको स्थानीय लखन बोहराले बताए ।

जडीबुटी व्यापारीहरूले विभिन्न जिल्लाबाट संकलक कामदारहरू ल्याएर पाटनमा काँचो कटुकीको प्रतिकिलो ४ सय ५०, पाँचऔलेको प्रतिकिलो १२ हजार र सेतकचीनीको प्रतिकिलो ५० रुपैया दिने गरेको संकलनकर्ताहरू बताउँछन् । यस्तै सुकाएको कटुकी प्रतिकिलो १ हजार ४ सय, पाँचऔले १८ हजार र सुकाएर पकाएको सेतकचीनी प्रतिकिलो २ सय रुपैयाँ दिने गरेको हुम्लाकी संकलक काली फँडेराले बताइन् । कतिपय व्यापारीले दैनिक ज्याला दिएर पनि जडीबुटी संकलन गर्न लगाइरहेको उनको भनाई छ ।

वन नियमावली २०५१ मा सेतकचीनी र कटुकी कात्तिक र मंसिरमा मात्र संकलन गर्न पाउने प्रावधान छ । तर यहाँ भदौको अन्तिमदेखि नै संकलन सुरु भइसकेको स्थानीय बताउँछन् । यस्तै लोपोन्मुख जडीबुटी पाँचऔले संकलनमा सरकारले प्रतिबन्ध लगाएको छ । पाँच औलेलाई साइटिस र आइयुसिएनले दुर्लभ लोपोन्मुख तथा खतराउन्मुख जडीबुटीको सूचीमा राखेको छ ।

वन कार्यालय भन्छ, ‘जडीबुटी संकलन बन्द छ’

जिल्लाभर हजारौंको संख्यामा संकलकहरूले अन्धाधुन्द जडीबुटी संकलन गरिरहे पनि डिभिजन वन कार्यालयले भने जडीबुटी संकलन पूर्ण रुपमा बन्द रहेको बताएको छ । कुन जडीबुटी कति परिमाणमा संकलन गर्ने भनेर तयार गरिएको पञ्चवर्षीय वन व्यवस्थापन योजना २०७१ को म्याद गत आवमै सकिएको छ । त्यही कारण यहाँ कुनै पनि जडीबुटी संकलन गर्न नमिल्ने निमित्त डिभिजन प्रमुख कर्णबहादुर खातीले बताए ।

जिल्लाभरि पाइने वनस्रोतको वैज्ञानिक सर्वेक्षण (इन्भेन्ट्री) गरी कुन वन पैदावरको कुल मौज्दात कति छ र त्यसको वार्षिक वृद्धिदर कति छ ? भन्ने निर्क्योल गरिसकेपछि संकलन गर्न मिल्ने परिमाण निकालिन्छ । यसरी बनाइको पञ्चवर्षीय योजना वन विभागले स्विकृत गरिसकेपछि लागू हुन्छ । पुरानो पञ्चवर्षीय योजनाको म्याद समाप्त भइसकेको र नयाँ योजना निर्माणको प्रक्रियामा रहेकोले यस अवधिमा जडीबुटी संकलनको इजाजत दिन नमिल्ने भएकोले कसैलाई संकलन अनुमति नदिएको उनले बताए ।

कानुनी रुपमा संकलनमा बन्देज भए पनि ठूलो संख्यामा बाहिर जिल्लाबाट आएका संकलकहरूले जडीबुटी संकलन गरिरहेको डिभिजन वन कार्यालयलाई जानकारी आएपछि असोजतिर साइपाल गाउँपालिकाको क्षेत्रमा कर्मचारी पठाएर रोक्न लगाएको खातीको भनाइ छ । ‘ठूलो संख्यामा संकलकहरू गएका छन् भन्ने थाहा पाएर हामीले कर्मचारी खटायौं,’ उनले भने, ‘हाम्रा कर्मचारी त्यहाँ पुग्दासम्म उनीहरू भागिसकेछन् ।’ उनले अहिले पनि संकलन भइरहेको छ भन्ने विषयमा आफूलाई जानकारी नभएको र यस विषयमा बुझ्न र तत्काल रोक्न सब–डिभिजन कार्यालयलाई पत्र लेख्ने बताए । वनको टोली गएपछि संकलकहरूको भागाभाग भएपनि सयौंको संख्यामा रहेका संकलकहरूलाई पक्राउ गर्न नसकिएको अनुगमन टोलीमा सहभागी डिभिजन कार्यालयका वन रक्षकले बताए ।

तिब्बत र हुम्लातर्फ निकासी

व्यापारीहरूले साइपाल गाउँपालिकाको उरै भञ्ज्याङ नाका हुँदै धेरैजसो जडीबुटी तिब्बततर्फ ओसारिसकेको साइपाल गाउँपालिकाका अध्यक्ष राजेन्द्र धामीले बताए ।

उनले केहि जडीबुटी राइढंगी नाका हुँदै हुम्लाको रानीसहिनाबाट सिमिकोट पुर्‍याएको बताए । उनले भेडा च्याङग्रा, खच्चर, चौंरी र भरियाद्वारा बोकाएर ठुलो परिमाणमा जडीबुटी तिब्बत र हुम्लातर्फ पठाएको आफुले जानकारी पाए पनि कति परिमाण हो भन्ने थाहा नपाएको बताए ।

अहिले पनि पाटन क्षेत्रमा जडीबुटी संकलन भइरहेको छ । व्यापारीहरूले यसअघिसम्म संकलन भएको जडीबुटी सदरमुकाम चैनपुरतर्फ ओसार्न थालेको साइपालगाउँपालिका १ का वडाध्यक्ष गोपाल बोहोराले बताए । जिल्ला प्रहरी कार्यालयका डीएसपी गणेश बमले प्रहरीलाई यस विषयमा कसैले पनि जानकारी नगराएको बताए । उनले भने, ‘अवैध जडीबुटी संकलन र भण्डारण भइरहेको बारे हामीलाई कसैले जानकारी गराएको छैन । डिभिजन वन कार्यालयले पनि केहि खबर गरेको छैन ।’ उनले यस विषयमा प्रहरीले अनुसन्धान गर्ने बताए ।