१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५८

नौरथामा बज्नै छाडे बाजा

‘सबैभन्दा ठूलो दमाहालाई दाइनो भनिन्छ, त्यो सँगै मध्यम र साना दमाहा पनि हुन्थे । सबैभन्दा सानोलाइ ट्याम्को भन्ने चलन छ । तीनै आकारका दमाहाको सामूहिक बाजाको धुनले वल्लोपल्लो गाउँ गुञ्जिएर रोमाञ्चक हुन्थ्यो’
अर्जुन शाह

बाजुरा — नवरात्रभर पुर्वुताको दसैंघरमा घन्किने दमाहाका बाजाले बाजुराको दक्षिणी क्षेत्र गुञ्जयमान हुन्थ्यो । बाजुराका अरु गाउँका दसैं घरमा पनि त्यसैगरि पूजाका बाजा बज्थे । अहिले कहिकतै दमाहाको बाजो सुनिन्न । पछिल्ला वर्षमा नौरथाका बाजा बजाएर पुजाआजा गर्ने चलन पनि लोप हुन थालेको छ ।

नौरथामा बज्नै छाडे बाजा

दक्षिणी क्षेत्रका बार्जुकोट, बाह्रविस, कुडीकोट, झालीलगायतका पुजाघरहरूमा यतिबेला बाजा बजेका छैनन् । ‘पहिलाको जस्तो धार्मिक आस्था र दसैंको रौनक छैन’ बुढीगंगा नगरपालिका ७ मुडेगाउँ दसैंघरका नरेन्द्रबहादुर शाहले भने ‘अहिले गाउँमा न बाजा बजाउने मान्छे छन्, न त युवापुस्ता दसैं पुजामा बस्छन् ।’


पुर्वूतामा सबै जाती समूदायको सामूहिक दसैं घर छ । नवरात्रीमा मोहन नेपाली अगुवाइ गर्ने ७ जनाको दमाई समूहले त्यही दसैं घरमा दिनको तीन पटक नौरथाका बाजा बजाउँथे । विहानै झिसमिसेमा, मध्यान्ह र साँझ पुजाको समयमा गरी दिनको तीन पटक नवरात्री अवधिभर ‘नौरथाका बाजा’ बज्थे । अहिले मोहन मजदुरी गर्न भार गएका छन् । गाउँमा विधिपूर्वक नौरथाका बाजा बजाउन जान्ने अरु छैनन् । त्यसैमा युवाहरू अधिकांश भारतमै छन् । ‘गाउँमा बाजा बजाउने मान्छे नै छैनन्’ पुर्वूताका शेरबहादुर शाहीले भने ‘पुर्वूतामा पनि दसैंको रौनक पहिला जस्तो रहेन ।


उसो त दसैंमा घन्किने दमाहा पनि लोप हुँदैछन् । दमाई समूदायले बाजा बजाउँथे । हरेक दमाई समूहमा एउटा दाइनो हुन्थ्यो । सबैभन्दा ठुलो दमाहालाई दाइनो भनिन्छ । त्यो सँगै मध्यम र साना दमाहा पनि हुन्थे । सबैभन्दा सानोलाइ टाम्को भन्ने चलन छ । तीन वटै आकारका दमाहाको सामूहिक बाजाको धुनले वल्लोपल्लो गाउँ गुञ्जिएर रोमाञ्चक हुन्थ्यो । पुजाआजा, विवाह ब्रतवन्ध मात्रै हैन, गाउँको हुनेखाने र भद्रभलाद्मीको मृत्युमा बाजा बजाएर मलामी लाने चलन छ । यी सबै संस्कारहरू विस्तारै लोप हुँदै गएका यहाँका बुढापाकाहरू बताउँछन् ।


‘शुद्ध तामाबाट बनेको हुन्छ दमाहा । झण्डै १० किलोको ठूलो दमाहा हुन्छ दाइनो,’ बाह्रविसका रमेश नेपाली भन्छन्, ‘हाम्रा बुवाको पुस्तासम्मले दमाहा जतन गरेर राख्थे । आवश्यकताअनुसार छाला फेरेर मर्मत पनि गरिरहन्थे । अहिले दमाहा बजाउने चलन नै लोप हुने अवस्थामा पुगेपछि नयाँ थप्ने कुरै छैन ।’


दाइनोको इज्जत पनि बेग्लै हुने । सबै भन्दा उचो आवाज आउने (बज्ने) दाइनोको चर्चा चारैतिर हुन्थ्यो । वारिगाउँका बासिन्दाले पारिगाउँ बाजा बजे फलानाको दाइनो घन्कियो भन्ने टाढैबाट अनुमान लगाउँथे । ‘युवा पुस्ताका लागि यो सब कथाजस्तो हुन थालेको छ’ नेपालीले भने ‘बाबुबाजेका पालाका दमाहा लोप भइसके । नयाँ बनाउने रुची कसैलाई छैन ।

यस्ता कतिपय धार्मिक र सांस्कृतिक परम्पराहरू हराउँदै गएका छन् ।’ नयाँ थप्ने कुरा त परै जाओस्, पुरानै संरक्षण गरेर राख्नेहरू पनि नभएको उनले बताए ।


मार्तडी लगायत केही गाउँका दमाई समूदायले मात्र दमाहा बाजा जोगाएर राखेको देखिन्छ । सदरमुकाम भएकाले जुनसूकै औपचारिक कार्यक्रममा बाजा बजाउने चलन छ । विभिन्न सरकारी तथा गैरसरकारी कार्यक्रममा दमाहा बाजा बजाउने चलन छ । त्यसबाट राम्रै रकम प्राप्त हुने भएकाले बृद्ध पुस्ताले यो पेशा छाडेका छैनन् ।


‘राम्रै आम्दानी हुने भएकाले पेशा जोगिएको छ’ मार्तडीमा दमाई समूदायका अगुवा काल्चे ढोलीले भने ‘एउटा कार्यक्रममा १० हजार जति लिन्छौं ।’ ग्रामीण क्षेत्रतिर यस्तो अवस्था छैन । बाजा बजाउने पेशाबाट जीविकोपार्जन नहुने भएकाले युवाहरूको आकर्षण नभएको बाह्रविसका दयाराम नेपाली बताउँछन् ।


हुन त गाउँघरमा दसैंको उमंग पहिलाको जस्तो कहिँकतै देखिन्न । दशक अघिसम्म नवरात्रीमा गाउँगाउँमा माली (पिङ) हुइक्किएका देखिन्थे । अहिले कतै देखिदैनन् । यस्तै घटस्थापनाको दिन राँगा जुधाएर रामाइलो गरिन्थ्यो । राँगा जुधाईको रमाइलो र महत्व नै बेग्लै हुन्थ्यो । गाउँगाउँबाट जुधाई हुने परम्परागत थलोमा राँगा ल्याइन्थे । रमाइलो हेर्नेहरूको भिड लाग्थ्यो । जित्ने राँगोको मुल्य बढ्थ्यो । राँगा मालिक र पुरै गाउँको इज्जत बढेको मानिन्थ्यो । हार्ने राँगाको मूल्य घट्थ्यो । तुरुन्तै बिक्रि गर्थे । ‘अहिले त यी सब चलन पनि लोप हुन थाले’ गुदुखाती धुर्तोलाका धर्म रावतले भने ‘अहिले त दसै आएगएको पनि थाहै हुन्न ।’


दसैंमा राँगा बली चढाउँने परम्परा पनि लोप भएको छ । विगतमा दसैंघरमा अष्टमी र नवमीमा बोकासँगै रागो बली दिने चलन थियो । भाकल गरेकाहरूले ब्यक्तिगत बली चढाउँथे । सामूहिक दसैं गर्ने गाउँमा आलोपालो गरेर राँगो बोका चढाउने चलन थियो । अहिले छैन । ‘मुस्किलले बोका काटिन्छन, राँगो बोका बली पुजा हुने दसैं घरहरू अहिले मुस्किलले भेटिन्छन्’ बाह्रविसका पदम रावलले भने ‘दसैंमा बली पुजा गर्ने चलन हट्दै जानु एक किसिमले राम्रै पनि हो ।’

प्रकाशित : आश्विन १७, २०७६ ११:५८
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?