धानमा रोगकिरा 

बाली संरक्षण प्रयोगशाला सुन्दरपुरका अनुसार पर्याप्त वर्षा नहुँदा धानमा गबारो किराको प्रकोप निकै बढेको छ । धानका बोटमा मरुवा र खैरो थोप्ले रोगको संक्रमण पनि देखिएको छ । रोपाइँदेखि नै वर्षा कम भएका कारण रोग देखिएको हो ।

‘धानमा रोग देखिने समय यही हो, पानी परेको भए कम देखिन्छ, नपरे धेरै,’ प्रयोगशालाका प्राविधिक सहायक अम्बादत्त विष्टले भने, ‘बाली शिविरसँगै प्रयोगशालामै समेत किसान नमुना लिएर आउन थालेका छन् ।’ उनका अनुसार कञ्चनपुरमा मात्रै नभई पानी अभावका कारण सुदूरपश्चिमका विभिन्न भागमा धानमा केही न केही रोग देखिएको छ ।

गबारो रोग बेर्ना अवस्थादेखि नै लाग्न सुरु हुन्छ । बेर्ना अवस्थामा पुतलीले अन्डा पारेर त्यहि अन्डापछि लार्भा भई गबारो खाने गर्छ । लार्भाले कोमल पातहरू मात्रै खाने भएकाले गबारोमै बढी आक्रमण गर्छ । पछि धानको बाला दानाबिनाको लाग्ने गर्छ । कृषकहरूले नाइट्रोजनयुक्त मल (युरिया) को प्रयोग बढी गर्दा पनि गबारो रोग लाग्ने गरेको कृषि ज्ञान केन्द्र कैलाली कञ्चनपुरका प्रमुख रामचन्द्र भट्टले बताए । उनका अनुसार नाइट्रोजनले पात कोमल

हुने भएकाले लार्भाले त्यसमै आक्रमण गर्छन् ।

गबारो रोग नियन्त्रणका लागि बेर्ना अवस्थामै पुतलीको आवागमन भएको ठाउंँमा अन्डा हेरेर नष्ट गरिदिने तथा विषादीको प्रयोगबाट समेत अण्डा नष्ट गर्न सकिन्छ । यसैगरी रोग लाग्न नदिन पनि झोल तथा दानादार विषादीको प्रयोग गर्न सकिने भट्टले बताए । उनका अनुसार पानी कम पर्दा गबारो रोग बढी देखिन्छ । आकासे पानीले अण्डा झराइदिने भएकाले पानी परेका बेला यो रोगको संक्रमण कम हुने गरेको हो ।

बाली संरक्षण प्रयोगशालाले यसै साता बेलौरीमा गरेको वाली शिविरमा धानको मरुवा रोग र खैरो थोप्ले रोग पनि देखिएको प्राविधिक सहायक विष्टले बताए । मरुवा रोग एक प्रकारको ढुसी हो । यो रोग पनि नर्सरीदेखि नै लाग्ने गर्छ । सुरुमा पातमा, त्यसपछि डाँठमा र अन्तिममा बालामा लागेर बाली नै सखाप पार्ने गर्छ । पातमै लागेको बेला यसको उपचार गर्न सके मात्रै ठिक हुने र डाँठ तथा वालामा पुगेपछि यसले बाली नै सखाप पार्ने विष्टले बताए ।

तराईमा युरिया मलको प्रयोग बढदो छ तर जिंकको प्रयोग नगन्य मात्रामा छ । जिंक अभावले खैरो थोप्ले रोगको संक्रमण पनि देखिएको विष्टले बताए । यसमा सुरुमा धानको पातमा खैरो थोप्लो देखिने र बिस्तारै पात सुक्दै गएर धानको बोट नै सुक्ने गरेको उनले जानकारी दिए ।

वर्षा अभावले अहिले धान पसाउन समेत समस्या देखिएको बाली संरक्षण प्रयोगशालाका प्राविधिक राममिलन चौधरीले बताए । उनकाअनुसार चाँडो फल्ने धान कहीं पसाएको छ भने कतै पानी अभावमा आधा बाला मात्रै पसाएको छ ।

धानका लागि विभिन्न संवेदनशील अवस्था हुन्छन् । त्यस्तो अवस्थामा पानीको पर्याप्त आवश्यकता पर्छ । सुरुमा रोपाइँपछि गाँज फोडने बेला पानी आवश्यक पर्छ । पानी नभए गाँज नै नफोडने चौधरी बताउँछन् । त्यसपछि पसाउने बेला पानी आवश्यक पर्छ । भने अन्तिममा फुल फुल्ने बेला पनि पानी आवश्यक पर्ने उनले बताए । ‘यि अवस्थामा पानी नपरे वाली सप्रिदैन, विभिन्न रोगहरू पनि लाग्छन्’ चौधरीले भने, ‘पानी अभाव र विभिन्न रोगका कारण यस वर्ष धानको उत्पादनमा ह्रास आउने देखिन्छ ।’

कञ्चनपुरमा करिब ५० हजार हेक्टरमा धान खेती गरिन्छ । यहां धानको उत्पादकत्व ३ मेट्रिक टन प्रति हेक्टरको हाराहरीमा रहेको छ । धान वालीमा लाग्ने रोग न्यूनीकरणका लागि खेत जोताइदेखि नै ध्यान दिनुपर्ने प्राविधिक बताउँछन् । विभिन्न किसिमका रोगका प्युपा माटामै हुने भएकाले गहिरो जोत्ने, नाइट्रोजन र जिंकको मात्रा मिलाएर प्रयोग गर्ने, माटो परीक्षण गराउने, रोपाइँका बेला उचित दूरी कायम गर्ने र नियमित सिँचाइको व्यवस्थापन गर्न सके धेरै रोग लाग्नबाट जोगाउन सकिने प्राविधिक बताउँछन् ।