१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५७

गौरामय सुदूरपश्चिम : देउडासँगै वीरगाथाका गीत

एक साता धुमधाम साथ मनाइने गौरा पर्वको मुख्य विशेषता सामाजिक, सांस्कृतिक र आपसी सद्भाव बनेको छ ।

डडेलधुरा, कञ्चनपुर र  दार्चुला — दूध कुण्ड बस गौरा शिवलिंग दूध कुण्ड हुन्ना
आश बस लोली गोरा तम दूध कुण्ड बस
जहाँ शिव वहाँ गौरा आश गौरा दूध कुण्ड बस

गौरामय सुदूरपश्चिम : देउडासँगै वीरगाथाका गीत

डडेलधुराका टोलटोलमा यतिबेला गौराका फाग र चैत घन्किएका छन् । महिलाले गाउने फाग अनि पुरुषहरूले गाउने देवीदेउताका चैतले देवस्थल र पूजाघरहरू गुञ्जायमान छन् । डाँडापाखामा बिगुल, भोक्कर, दमाहा जस्ता प्राचीन बाजागाजा बजिरहेका छन् । यतिबेला आफ्नो मौलिक पर्व गौरामा सुदूरपश्चिम रंगिएको छ ।


हरेक जातजाति वर्ग र समुदायबीच कुनै विभेद छैन गौरामा । सबैको आआफ्नो भूमिका हुने गौरा पर्व मनाउन विदेशिएकाहरू पनि थातथलो फर्किएका छन् । पौराणिक सभ्यताको प्रतीक मानिने आफ्नो पर्व मनाउन आउनेजानेको लर्को नै लागेको छ । बालबालिकादेखि वृद्धसम्म सबै उल्लासमा छन् ।


बाडुली इजुकि लागि गोरा आइगइन घर

माइती गोरा रक्षा गर्यैं फर्की आउँलो घर


विवाहित महिलाका लागि गौराको विशेष महत्त्व छ । विवाहपछि आफ्नै घरमा पूजा गर्नुपर्ने प्रचलनअनुसार अधिकांश विवाहिता गौरामा माइत आउन पाउँदैनन् । घरमै गौरा पुज्नुपर्ने परम्परासँगै विरह र प्रेमका गीत देउडामा घन्किने गर्छन् । पूजामा गौरा र महेश्वरका फाग गाउने महिलाहरू पूजापछि सामुहिक रुपमा आफ्ना पीडा, प्रेम तथा विरहका गीत देउडामार्फत व्यक्त गर्छन् ।


डडेलधुराको अमरगढी २ का महिला स्थानीय मन्दिरमा पूजापछि गौरा नचाउँदै । तस्बिर : डीआर पन्त/कान्तिपुर


महिला मात्र नभई पुरुषका लागि पनि गौराको उत्तिकै महत्त्व छ । देवस्थलहरूमा जाने सामूहिक रुपमा देवीदेवताका चैत गाउने, पौराणिक कालमा भएका घटनालाई गीतका माध्यमले जीवित राख्ने, ५ प्रकारका अन्न बिरुडा इष्टमित्रकहाँ पुर्‍याउने र आपसी भेटघाट गर्नमा पुरुषहरू व्यस्त हुन्छन् ।


बिरुडा पञ्चमीका दिनदेखि सुरु हुने गौरा दुर्वाष्टमीको पूजा गरेपछि विर्सजन गरिन्छ । एक साता धुमधामका साथ मनाइने गौरा पर्वको मुख्य विशेषता सामाजिक र सांस्कृतिक सद्भाव हो । पौराणिककालमा जातीय समानताको प्रतिकका रुपमा पनि गौरालाई लिइन्छ ।


गौरा पर्वले धार्मिक सांस्कृति र समाजिक महत्त्वबाहेक प्राचित इतिहासलाई जिवन्त राख्ने काम पनि गरेको छ । गौरामा गाइने फाग, चैत, धुमारी, अठवाली, देउडा, ढुस्कालगायतका लोककाब्यमा रहेको इतिहासलाई गौराले जिवन्त राखेको छ । गौरामा नेपाल एकिकरणका वीरगाथा पनि समेटिएको पाइन्छ । गोर्खाली फौज र डोटेली फौजबीच सेती किनारामा भएको लडाइँका गाथा मात्र होइन, नेपाली फौजले काँगडाहुँदै सतलजपारिको भूमि विजय गरेका कथाहरू पनि विभिन्न चैतका रुपमा गाइने गरेको पाइन्छ ।


‘गौरा धर्म र संस्कृतिसँग मात्र जोडिएको छैन, यो सभ्यताका रुपमा विकसित भएको पाइन्छ,’ सुदूरपश्चिमको संस्कृतिमा विद्यावारिधि गरेका डा. मोहन भट्ट भन्छन्, ‘रामायाणकालीन सभ्यताको प्रतिकका रुपमा गौरा पर्वको सुदूर समाजमा विशिष्ट महत्त्व छ ।’ गौरा खासगरि भाद्र शुक्लअष्टमीका दिन मनाइन्छ ।


तर शुक्लअष्टमी अगस्ती उदयभन्दा पछि पर्न गए कृष्णाष्टमीकै दिन मनाउने गरिन्छ । नेपालमा अगस्ती उदय भदौ २१ गते हुने गरेको पण्डित लक्ष्मीकान्त जोशी बताउँछन् । ‘यो पर्व सुदूरपश्चिममा मात्रै होइन, कर्णाली र भारतको कुमाउ गढवालसँगै बनारस र उत्तरप्रदेशमा समेत मनाइन्छ,’ उनले भने, ‘धर्मशिन्धु, निर्णय शिन्धु र भविष्य पुराणमा आस्था राख्ने सबैले गौरा मनाउँछन्, तर कहिँ गौरा भनिन्छ, कहिँ अमुक्राभरण सप्तमी र दुर्वाष्टमीका नामले मनाइन्छ ।’


पञ्चमीका दिनदेखि नै गौरा सुरु हुने भएपनि मुख्य दिन अष्टमीलाई मानिन्छ । पञ्चमीका दिन पञ्चनाजसहितको बिरुडा भिजाएर गौराको सुरुवात हुन्छ । बिरुडामा केराउ, गहत, गुरास, मास र गहुँ भिजाइन्छ । उक्त बिरुडा दोस्रो दिन पधेँरो वा घरका आँगनमा धोइन्छ ।


बिरुडा धोएको दोस्रो दिन गौरा घरमा शिव पार्वतीको प्रतिमा (गौरा) बनाएर बिरुडाले पूजा गरिन्छ । पूजा गर्दा शिव पार्वतीका प्रेम गाथा गाइन्छ । दोस्रो दिन उक्त गौरा खेलाउँदै गौराको गीत गाउँदै मन्दिरमा पुर्‍याइन्छ । महिलाहरूलाई फाग गाउँदै मन्दिरमा पनि गौरालाई खेलाउने गर्छन् । यहि दिन महिलाहरूले गालामा लगाउने दुवधागो पनि बदल्ने गर्छन् । बिरुडा भिजाएकै दिनदेखि एकछाक मात्रै खान्छन् । गौरा अष्टमीका दिन भने नयाँ दुवधागो लगाएर मात्रै खाना खाने चलन छ ।


जतिबेला भगवान कृष्णको जन्म भएको थिएन । देवकीका ६ गर्भलाई कंशले मारिदिएका थिए । त्यसपछि लोमस ऋदेवकीले लोमस ऋषिको वचनअनुसार कृष्ण देवकीले गौराको व्रत बस्न थालेकी हुन् । व्रतको प्रभावले शत्रुबाट पराजित नहुने छोरो पाएको भन्ने कथन रहेको पण्डित जोशी बताउँछन् । ‘गौरा सबै पर्वमध्येको श्रेष्ठ पर्व हो,’ साहित्यकार वीरबहादुर चन्दले भने, ‘किनकी यो अहिंसात्मक र भेदभाव रहित हुन्छ, यो नारी प्रधान हुन्छ ।’


तराईमा पनि गौराको रौनक

सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लाबाट तराईका कैलाली र कञ्चनपुरमा बसाइ सर्ने क्रम बढेसँगै यस क्षेत्रमा गौरा मनाउनेको संख्या पनि बढ्दै गएको हो । प्रायः सबै ठाउँमा गौरा मनाइन्छ । यो पर्व सुरु हुनु अगाडिदेखि नै विभिन्न चोक चौतारा र मठ मन्दिरमा देउडा खेल्न सुरु गरिन्छ । यतिबेला महेन्द्रनगरका विभिन्न ठाउँमा देउडा खेल्ने सुरु भइसकेको छ ।


ग्रामीण भेकमा पनि विभिन्न संघ–संस्थाले देउडा प्रतियोगिता आयोजना गरेका छन् । कञ्चनपुरका भीमदत्त नगरपालिका, महाकाली नगरपालिका, बेदकोट, शुकलाफाँटा र कृष्णपुरसँगै बेलडाडीलगायतका ठाउँमा गौरा धुमधाम साथ मनाइन्छ ।


बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धा सबैका लागि यहि बेला नयाँ कपडा किन्ने चलन पनि छ । सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लाका ग्रामीण भेगमा यहि बेला व्यापार व्यवसाय पनि फस्टाउने गरेको स्थानीय बासिन्दाहरू बताउँछन् ।


खेतीपाती लगाएर कामको खोजीमा भारत गएकाहरू पनि गौराका लागि घर फर्किन्छन् । गाउँघरमा गौराको बेग्लै चहलपहल देखिन्छ । ठाउँअनुसार गौरा पनि ३ दिनदेखि एक सातासम्म मनाइन्छ । गौरा पर्व सकिए पनि देउडाको रौनक भने भदौभरि रहन्छ ।


खेतीपातीको काम सकेर थकाइ मेटने र साथीभाई भेटने माध्यमका रुपमा पनि गौरालाई लिइन्छ । देवीदेवताका गाथासँगै पुराना राजा राजौटा र वीर वीरांगनाहरूका कथासमेत गाइने गौरा पर्वमा देउडासँगै फाग, ढुस्कु र धमारी आदिका माध्यमबाट यस्ता गाथा गाइन्छ ।


‘हाम्रा सबै पर्व र संस्कृति वैज्ञानिक छन्, गौरामा बिरुडा भिजाउने, तिनले पुज्ने र प्रसादका रुपमा खाने यो पनि कृषिलाई प्राथमिकता दिएको हो’ पण्डित जोशी भन्छन्, ‘गौरा सबैको प्रमुख पर्व हो, यसलाई मनाउने चलन र नाम मात्रै फरक हो ।’ उनका अनुसार कर्णाली, सुदूरपश्चिम र कुमाउ गढवालमा भने गौरा मनाउने तरिका पनि समान रहेको पाइन्छ ।


दार्चुलामा अठवाली

भाद्र शुक्ल पञ्चमीका दिनबाट सुरु भएको गौराको मुख्य दिन शुक्रबार दार्चुलामा अठवाली मनाइएको छ । व्रत बसेका महिलाहरू बिरुडाका भाँडा लिएर गौरा खलो (आँगन) मा जम्मा भएर पार्वती र महेश्वरको मूर्तिलाई बीचमा राखेर बिरुडाले पुज्ने गर्छन् ।


महिलाहरूले आफ्ना पति र सन्तानको दीर्घायुको कामना गर्दै बिरुडाले पूजा गर्छन् । गौराको ठूलो दिन अष्ठमीलाई यहाँ अठवाली भनिन्छ । महिलाहरू कान्छी औला समाएर सगुन गाउँछन् । गौरीको प्रतिमासँगै उनीहरू पहेलो कपडाले बेरिएको काठको पिर्कालाई शिवको प्रतिक मानेर राख्ने गरिन्छ । यस बेलामा दुबधागोलाई पूजाआजा गरी गौरीको प्रतिमा चढाउछन् । अठवालीपछि अष्ठमीको दिन नै गौरीको प्रतिमा राखिएको डालोलाई टाउकोमा राखेर नाच्ने गरिन्छ ।


महिलाहरूले गौरालाई नचाएपछि साँझपख डालोभित्र राखिएका फलफूल तथा बिरुडालाई सफा कपडामा २ जना पुरुषले आकाशमा फाल्ने गर्छन् । यसलाई फल फडाउने भनिन्छ । ‘त्यो फल आकाशमा चुम्यो भने चिताएको मनोकांक्षा पूरा हुने विश्वास रहिआएको छ । त्यसलाई छोप्न हानथाप हुन्छ ।


अठवालीका दिन व्रत बसेका महिलाहरूले नयाँ दुबधागो लगाउने गर्छन् । गौराकै अवसर पारेर रोजगारीका लागि घरबाहिर रहेका युवाहरूको आगमनसगै गाउँमा बेग्लै माहोल बनेको छ । यहाँका स्थानीय रोजगारी र मजदुरी गर्न भारतलगायत विदेश जान्छन् ।


बढिजसो भारतमै हुने भएकाले उनीहरू यही मौकामा फर्किएपछि गाउँघरमा रमाइलो हुने गरेको मार्मा गाउँपालिका लटिनाथका दिनेशबहादुर सिह बताउँछन् । यो पर्व साविकको मार्मा क्षेत्रबाहेक अन्य सबै ठाउँमा गौरालाई विशेष महत्त्व साथ मनाउने चलन छ । लेकम, मालिकार्जुन, दुहु, व्यास गाउँपालिका र महाकाली र शैल्यशिखर नगरपालिकाका सबै गाउँहरूमा गौरा मनाउँदै आएका छन् । नौगाड र अपीहिमाल गाउपालिकामा गौरा मनाइँदैन ।

प्रकाशित : भाद्र ७, २०७६ ०९:२६
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?