नदी फर्काएर दोहन

कैलालीको रानी कुलातर्फ आउने कर्णालीको धार बर्दियातर्फ फर्काएर व्यवसायीले ढुंगा बालुवा उत्खनन गरिरहेको जानकी गाउँपालिका–३ का वडाध्यक्ष प्रदीपकुमार शाहले बताए । उनले भने, ‘पानी अर्कोतर्फ बगाएपछि नदीमा भएका सबै ढुंगा बालुवा सजिलै निकाल्न मिल्ने भएको छ । नदीमा भएका ढुंगा बालुवा निकाल्दै किनारमा जम्मा गर्ने र बिक्री वितरण गर्ने काम चलिरहेको छ ।’

गाउँपालिका र ठेक्का कम्पनीबीचको सम्झौतामा एउटा एक्साभेटर, २ वटा जेसिवीलाई मात्र नदी प्रवेशको अनुमति दिइएको छ । व्यवसायीले भने मनपरी ढंगले जेसिवी लगाएर ढुंगा बालुवा उत्खनन गरिरहेका स्थानीय बताउँछन् ।

जानकी गाउँपालिकाले वर्षमा १ लाख ३४ हजार घनमिटर ढुंगा बालुवा निकाल्न पाउने गरी रेखा निर्माण सेवा कम्पनीलाई ढुंगा बालुवा उत्खननका लागि सम्झौता गरेको छ । तर कति परिमाणमा ढुंगा बालुवा उत्खनन भइरहेको छ ? त्यसको प्रभावकारी अनुगमन भने हुन सकेको छैन ।

जेसिवीले करिब १०/१२ मिटर गहिरो खनेर ढुंगा बालुवा उत्खनन गर्दै आएको कर्णाली किनारमा रहेका सामुदायिक वनका पदाधिकारीले बताएका छन् । अनुगमन प्रभावकारी हुन नसकेको प्रति गाउँपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत मात्रिकाप्रसाद भट्टराईले भने, ‘२४सै घण्टा रखवारी गर्न सकिन्न ।’

जथाभावी ढुंगा बालुवा उत्खनन हुँदै आएपछि गाउँपालिकाका वातावरण तथा विपद व्यवस्थापन समितिका संयोजक तथा जानकी गाउँपालिका–३ का वडाध्यक्ष प्रदीपकुमार शाहले गाउँपलिकाका अध्यक्षलाई पटक पटक जानकारी गराए पनि चासो नदिएको सुनाए । उनले भने, ‘उनले आफंैले पनि जथाभावी रूपमा नदी दोहनको दृश्य प्रत्यक्ष रूपमा हेरेका छन् तर रोक्ने कुनै प्रयास गरेका छैनन् ।’

जानकी गाउँपालिकाले लम्कीचुहा नगरपालिका र टीकापुर नगरपालिकाको सिमानासम्म १० ठाउँबाट ढुंगा बालुवा उत्खननका लागि १ करोड ७० हजार रुपैयॉमा ढुंगा बालुवा उत्खननको रेखा निर्माण सेवा कम्पनीसित सम्झौता गरेको छ । ठेक्का लिएको रेखा निर्माण सेवा कम्पनीले ढुंगा बालुवा प्रतिघनमिटर ७५ रुपैयाँमा बिक्री गर्ने गरी ठेक्का लिएको जनाएको छ । गाउँपालिकाको आम्दानीका लागि ठेक्का दिइएको गाउँपालिकाका अध्यक्ष प्रदीप चौधरी बताउँछन् । उनले भने, ‘नदी फर्काएर ढुंगा बालुवा निकालेको मलाई जानकारी छैन ।’

ढुंगा बालुवा उत्खनन हुँदै आएको कर्णाली नदीको अधिकांश भाग सामुदायिक वनको क्षेत्रमा पर्छ । तर गाउँपालिकाले ठेक्का दिंदा सामुदायिक वनसित कुनै सरोकार राखेन । छतिवन सामुदायिक वनका अध्यक्ष डण्डीप्रसाद जैशीले भने, ‘सामुदायिक वन मासिने खतराका बारेमा पनि कुनै सोधपुछ भएन । बरु डोजर टिपरको मेला लागेपछि गाउँपालिका अध्यक्षलाई बोलायौं । देखायौं । रोक्ने खास प्रयास भएन ।’ छतिवन सामुदायिक वनका सदस्य लोकेन्द शाह भन्छन्, ‘स्थिति यस्तै रहे ढुंगा बालुवा पनि रहन्न । जंगल पनि रहन्न । भोलिको पिंढी कसरी बाँच्ने थाहा छैन ।’ गाउँपालिकाले ठेक्का दिनुभन्दा पहिला उत्खनन थिएन ।

संकलन मात्र गरिन्थ्यो । नदीका ढुंगा बालुवा संकलन गरी लग्ने गरिएको थियो । सामुदायिक वन क्षेत्रबाट संकलित ढुंगा बालुवाको सामुदायिक वनले प्रतिट्याक्टर २ सय रुपैयाँ रकम संकलन गर्ने गरेको थियो । यसबाट छतिवन सामुदायिक वनले वार्षिक करिब २ लाख आम्दानी गथ्र्यो । अहिले त्यो रकम पनि वनले उठाउन पाएको छैन ।