पहिचान जोगाउँदै मयूर नाच

माओवादीले ०५२ मा सञ्चालन गरेको ‘जनयुद्ध’ का कारण सल्यानमा नृत्य, मेलापर्व लगायत सांस्कृतिक महत्त्व बोकेका कलासंस्कृति ओझेलमा परे । तत्कालीन माओवादीको डरका कारण विभिन्न महोत्सव, कार्यक्रम, मेला, चाडपर्वमा मनोरञ्जनका लागि नृत्य प्रदर्शन गर्नेभन्दा मानिसहरू आफनो ज्यान बचाउनरित लागे । धेरै कलाकार गाउँघर छाडी विस्थापित भए ।

तत्कालीन जनयुद्धकै कारण जिल्लामै चर्चित मानिने विभिन्न नाचसँगै मयूर नाच पनि ओझेलमा परेको थियो । जनयुद्ध समाप्तिसँगै देशमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना भएसँगै ओझेलमा परेको मयूर नाच पुरानै लयमा फर्कन थालेको छ । गाउँघर, मेला, चाडपर्व, महोत्सव, राजनीतिक दलका कार्यक्रम तथा स्थानीयको घरमा लगाएको पूजाआजामा पछिल्नो समयमा मनोरञ्जनको महत्त्वपूर्ण माध्यम भनेकै मयूर नाच बन्न थालेको छ । मयूर नाचले भीडभाड बढाउन थालेको छ । गाउँघरमा पुनः मानिसहरूको जमघट हुन थालेको छ । विगतमा लोप हुन थालेको उक्त नृत्यका लागि युवा पस्तामा पनि चासो बढ्न थालेको छ । यसले कला संस्कृतिको जगेर्ना गरेको छ ।

विगतमा एक/दुई स्थानमा मात्र सीमित रहेको मयूर नाचमा अहिले जिल्लाका धेरै स्थानका युवायुवतीहरू सहभागी भएका छन् । परम्परागत वाद्यवादन मादलको तालमा सामूहिक रूपमा नाचिने मयूर नाच आयआर्जनको माध्यमसमेत बन्दै गएको छ ।

विगतमा जनयुद्धकै कारण ओझेलमा परेको मयूर नाच पछिल्नो समयमा लोकप्रिय बन्दै गएको बाग्चौर नगरपालिका ९ लिउरेवारीका रुद्रबहादुर ओलीले बताए । मयूर नाचको अगुवा तथा नाइके रहेका ओलीका अनुसार मयूरको प्वाँखले बुनेको कपडा लगाएर नाच्ने भएकाले यसलाई मयूर नाच भन्ने गरिएको हो । ‘गाउँमा २०४६ सालदेखि नाच्न सुरु गरिएको मयूर नाच जनयुद्धको प्रभावका कारण लामो समय बन्द भयो,’ उनले भने ‘अहिले फेरि चर्चामा आउन थालेको छ ।’ पछिल्नो समयमा यो आयआर्जनको राम्रो माध्यम बन्दै गएको छ । एक स्थानमा गएर नृत्य प्रस्तुत गरेमा ८ देखि १५ हजारसम्म आउने उनको भनाइ छ ।

लिउरेवारीकै वर्ष ४५ का प्रेमबहादुर खड्काले पछिल्नो समयमा १५ देखि २८ वर्षसम्मका पुरुष तथा महिलाको मयूर नाचमा आकर्षण बढेको छ । धेरै ठाउँबाट नाचका लागि माग आउने गरेको बताए । मयूर नाच हेर्दा आनन्द आउने भएकाले एकै स्थानमा घण्टौं बसेर दर्शकले हेर्ने गरेको उनले जानकारी गराए । ‘एक समूहमा १२ देखि १५ जनासम्म मादल र सिट्टीको तालमा नाच्ने मयूर नाच विगतमा महिनामा एक/दुई स्थानबाट माग आउँथ्यो भने अहिले धेरै ठाउँबाट आउँछ,’ उनले भने, ‘यसबाट राम्रो कमाइ भएको छ । यसले संस्थाको विकास मात्र नभई नृत्यमा सहभागी भएकाहरूको जीविकोपार्जनमा सहज भएको छ ।’

१५ वर्षको उमेरदेखि मयूर नाचमा विशेष चासो देखाएका वर्ष २० का हर्कबहादुर ओलीले आफ्नै गाउँघरमा मात्र नभई जिल्लाका विभिन्न स्थान र जिल्लाबाहिर गएर पनि नाच्दै आएको बताए । जिल्लामा मयूरको प्वाँख नपाइने हुँदा रुकुमको सिम्रुतुबाट किनेर ल्याइने र सबै तयार पार्दा ३ लाख रुपैयाँभन्दा बढी खर्च हुने उनले बताए । आफ्नो पुर्खाले नाच्दै आएको नाचको संरक्षण गर्न पनि आफूले सिकेको उनको भनाइ छ । लोकप्रिय नाच संरक्षणप्रति सम्बन्धित निकायले भने खासै चासो नदेखाएको उनको गुनासो छ ।

कहाँ र कसरी उत्पत्ति भयो भन्नेबारेमा थाहा नभए पनि परम्परागत वाद्यवादनको तालमा नाचिने यो नाच बन्गाडी टप्पा, सोरठीजस्तै जिल्लाको पहिचान बन्न थालेको छत्रेश्वरी गाउँपालिका १ का नृत्य संरक्षक वर्ष ६६ का तोकलाल बुढाले बताए । अहिले कुमाख गाउँपालिकाको मर्मपरिकाँडा, दमाचौर बाग्चौरमा मात्र नभई जिल्लाका धेरैले समिति गठन गरी सामूहिक रूपमा नाच्दै आएका छन् । यो नृत्य जिल्लाका विभिन्न स्थानका युवाहरूले काठमाडौं गएर पनि प्रदर्शन गरेको उनको दाबी छ । पछिल्लो समय यो नृत्यलाई धेरैले रुचाएको उनको भनाइ छ ।